مذاکره جهت آزادی زندانیان اسلام‌گرا یک روز هم از دستورکارم خارج نبوده / اجلاس باکو جلوه‌ای از موفقیت دیپلماتیک ایران در جمهوری آذربایجان

با نزدیک شدن به پایان ماموریت دیپلماتیکِ محسن پاک آیین سفیر جمهوری اسلامی ایران در باکو و معرفی جواد جهانگیرزاده به عنوان سفیر جدید، بر آن شدیم تا گفت‌­وگویی با وی در خصوص ماموریت خطیر جمهوری آذربایجان داشته باشیم.
محسن پاک آیین کسی است که با نگاه دور اندیشانه به منافع نظام از سویی و مصلحت مردم منطقه از سوی دیگر با استفاده از مهارت‌های دیپلماتیک خاص روابط دو کشور را نه تنها از فضای تنش دور ساخت بلکه قدمی نیز فراتر برده و به سطح جدیدی هدایت کرد. هم اکنون دیگر نه تنها ادبیات گذشته بر زبان مقامات جمهوری آذربایجان جاری نیست بلکه گسترش روابط دو کشور در زمینه‌های متعدد مورد نظر مقامات ایران و جمهوری آذربایجان می‌باشد.
جمهوری آذربایجان به جای قرار گرفتن در محور ضد ایرانی منافع خود را در قرار گرفتن در محور ایران و روسیه جستجو می‌کند که بخش مهمی از این دستاورد بی‌تردید حاصل زحمات پاک آئین است که در پایان ماموریت خود این جابجایی راهبردی را محقق کرده است.

در ادامه مشروح گفت‌وگوی ویژه‌ی آناج با این دیپلمات کارکشته را می‌خوانید:

زمانی که مامور دیپلماتیک ایران در جمهوری آذربایجان شدم هیچ‌چیز سرجایش نبود/ سفرهایی که یخِ روابط را آب کرد

آناج: روزهای ابتدایی حضور شما در جمهوری آذربایجان همزمان با تنش های متعدد دیپلماتیک بین دو کشور بود، اولویت‌هایی که با توجه به شرایط پیش روی خود تعریف کردید چه مواردی بود؟

در مهر ماه سال 1391 زمانی که التهاب روابط دو کشور به اوج خود رسیده بود، عازم باکو شدم. در آن مقطع سفیران ایران و جمهوری آذربایجان در دو کشور حداقل ۶ بار احضار شده بودند، دستگیری ۶۰ تن از شهروندان دو طرف به اتهام جاسوسی و طراحی عملیات تروریستی روابط را تیره کرده بود. اوج التهاب در تابستان 1391 یعنی دو ماه قبل از آغاز ماموریت من و بعد از برگزاری جشنواره موسیقی یوروویژن در باکو بود که حتی بازگشت سفیر وقت ایران به تهران را در پی داشت.
تقریبا هیچ چیزی سرجای خود نبود و دو کشور با فقدان اعتماد مواجه بودند. لذا بطور طبیعی اولین اولویت من در آن شرایط تلاش برای ایجاد اعتماد متقابل بود. ملاقات های اولیه من با مقامات آذربایجان همراه با گله گذاری های متقابل بود اما نکته امیدی هم وجود داشت و آن این بود که هر دو طرف از وضعیت موجود ناراضی بودند و تمایل به بهبود روابط داشتند.
بعد از مدتی هر دو طرف سعی کردیم انتظارات طرف مقابل را حتی المقدور برآورده نمائیم. جوانه های اعتماد زده می‌شد، سفر شیخ الاسلام الله شکور پاشازاده در رأس یک هیات بلندپایه به ایران و دیدار صمیمانه با مقام معظم رهبری، سفر آقای جلیلی دبیر وقت شورای عالی امنیت ملی به باکو و دیدار با آقای الهام علی‌‌اف و رهسپاری آقای رامیز مهدی اف دبیرشورای عالی امنیت ملی جمهوری آذربایجان به ایران به تدریج یخ‌های روابط را آب کرد؛ روابط باکو و تهران بعد از توفیق اقدام‌های اعتمادسازانه تا سال 1392 و آغاز کار دولت یازدهم به صورت عادی درآمد و از این پس به دنبال دیدار تاریخی حسن روحانی با الهام علی‌‌اف مرحله بهسازی روابط آغاز گردید و ما شاهد توسعه سریع مناسبات فی مابین شدیم.

از احداث خط آهن رشت-آستارا تا توسعه‌ همکاری‌های فرهنگی

آناج: تا چه حد به هدف گذاری هایی که مد نظر داشتید رسیدید؟

هدف اصلی یک سفیر ایجاد و حفظ رابطه خوب بین دو کشور است و بحمدلله امروز این هدف اصلی محقق شده است. در سایه این رابطه خوب، اهداف دیگری همچون رشد تجاری، آغاز احداث خط آهن رشت ـ آستارا، توسعه گردشگری درسه بخش سیاحتی، زیارتی و درمان، تداوم سواپ گاز، نزدیک شدن دیدگاه‌ها در مورد همکاری در حوزه‌های مشترک نفتی خزر، تبادل برق، مرزهای امن، همکاری های فرهنگی و رسانه‌ای، تقویت ارتباطات دینی بخصوص با سفر آیت الله نوری همدانی به باکو و همکاری‌های امنیتی و دفاعی محقق شده است. البته هنوز ظرفیت‌های زیادی برای همکاری وجود دارد که باید مورد توجه قرار گیرد.

آناج: نگاه دوراندیشانه‌ای در مصلحت نظام و منافع مردم منطقه در ماموریت دیپلماتیک خودتان داشتید. به نظرتان افق روابط دو کشور جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان چگونه خواهد بود؟

امروز دو طرف شرایط خوب و بد روابط را تجربه کرده و به این نتیجه رسیده‌اند که مناسبات خوب و حسنه بر اساس احترام متقابل و با رویکرد تامین منافع دو طرف یا دیپلماسی برد ـ برد به مصلحت هر دو کشور است. اراده رهبران ایران و جمهوری آذربایجان بر توسعه روابط و مراقبت از مناسبات در مقابل عوملی که قصد تضعیف این روابط را دارند، استوار است. به نظرم این مسیر ادامه یابد و در آینده نیز ما شاهد پیشرفت مناسبات خواهیم بود.

همه‌ی دولت‌ها آرزوی تکمیل پروژه کریدور شمال جنوب را داشتند

آناج: شاید بتوان گفت یکی از مهمترین دستاوردهای ماموریت شما استارت و تکمیل پروژه کریدور شمال جنوب بوده است، در مورد آینده این پروژه توضیح بفرمائید.

تکمیل پروژه کریدور شمال جنوب و خط آهن رشت ـ آستارا آرزوی همه دولت‌ها و همه سفرای قبل از من بوده است. آقای واعظی وزیر ارتباطات تعریف می‌کرد که یک‌بار آقای هاشمی رفسنجانی رئیس جمهور وقت به آقای حیدر علی اف رئیس جمهور فقید جمهوری آذربایجان گفت که ما باید راه آهن خود را از مسیر جمهوری آذربایجان به مسکو وصل کنیم. آقای حیدر علی اف هم در پاسخ گفته بود که شما مسیر قزوین ـ رشت را تمام کنید ما هم در تکمیل رشت  ـ آستارا مشارکت می کنیم؛ آینده این پروژه روشن است، امروز این اقدام آغاز شده و طرفین مصمم به اتمام آن در سریع‌ترین زمان ممکن هستند. در واقع این مسیر با سیستم حمل و نقل ترکیبی از هم اکنون به بهره برداری رسیده است. اخیرا قرارداد انتقال یک محموله تجاری بزرگ از بندر بمبئی به مسکو منعقد شده، به این صورت که محموله با کشتی به بندر عباس حمل و سپس با قطار به قزوین می رسد، از آنجا با تریلی به آستارای آذربایجان وارد و سپس با قطار به مسکو ارسال می گردد، لذا اینده این مسیر روشن است.

آناج: در یکی از مصاحبه هایتان فرموده بودید که آرزو دارم تا قبل از پایان ماموریتم شاهد آزادی زندانیان اسلام گرا در جمهوری آذربایجان باشم. به نظرتان جمهوری اسلامی از توان بالقوه‌ی خود برای کمک به آزادی این زندانیان استفاده کرده است؟

موضوع مذاکره برای آزادی زندانیان اسلامگرا حتی یک روز هم از دستور کار دستگاه دیپلماسی و سفارت خارج نبوده و ما در مقاطع متعدد و سطوح مختلف با مقامات آذربایجان صحبت کرده‌ایم، حتی قرار شد یکی از مقامات ارشد آذری و بنده راهکارهای تحقق این هدف را بررسی کنیم، یک راهکار هم مشخص شد که به نظر من می‌تواند جوابگو باشد. امیدوارم این آرزو، روزی محقق گردد.  

آناج: یکی از مهمترین اتفاقات روزهای اخیر منطقه دیدار سه جانبه‌ی رؤسای جمهور ایران ـ روسیه و جمهوری آذربایجان در منطقه بود، این دیدار و نتایج آن بر تحولات منطقه را چگونه ارزیابی می کنید؟

روسای جمهور سه کشور مذکور در باکو مهم ترین مسائل روز و منطقه را مورد مذاکره و بررسی قرار دادند. این اجلاس تاریخی آغازگر تحولی مثبت در روابط سه کشور بوده و تاثیرات مهمی نیز در حوزه دوجانبه داشته است. در واقع گام مهمی در زمینه همکاری‌های منطقه‌ای برداشته شد و فصل جدیدی از تعاملات، بر مبنای تامین منافع متقابل آغاز گردید. موضوعات مهمی همچون تجارت متقابل، انتقال انرژی، گردشگری، ضرورت همگرایی منطقه ای، مبارزه با تروریسم و افراط گرایی و تامین امنیت مرزها و بخصوص مشارکت برای تکمیل کریدور حمل و نقل شمال جنوب مورد مذاکره و بررسی قرار گرفت. فکر می‌کنم برگزاری این اجلاس که برای نخستین بار میان روسای جمهور سه کشور مهم ساحلی دریای خزر صورت گرفت، جلوه ای از موفقیت های دیپلماتیک جمهوری اسلامی ایران و یک ابتکار منطقه‌ای مهم می‌تواند تلقی گردد. 

غربی‌ها می‌خواهند مناقشه قره باغ طولانی شود

آناج: در سال های قبل از حضور شما در باکو، جمهوری اسلامی ایران همیشه متهم به عدم حمایت جدی از مواضع جمهوری آذربایجان در موضوع قره باغ بود که البته با حضور شما و روند مثبت مناسبات بین دو کشور این فضا تلطیف شد. به نظرتان ایران حقیقتا موضع جدی در موضوع قره باغ نداشته یا عملکرد رسانه‌ای مناسبی در این خصوص نداشته‌ایم؟

جمهوری اسلامی ایران با 15 کشور همسایه است و یکی از مزیت‌های سیاست خارجی ایران این است که صرف نظر از اختلافات همسایگان با یکدیگر، با آنها رابطه دوستانه دارد. ما با پاکستان و افغانستان رابطه داریم در حالی که این دو کشور با یکدیگر اختلاف نظر دارند، از طرفی هم روابط خوبی با عراق داریم و هم با ترکیه، اینها هم با هم اختلاف نظر دارند.
در مورد همسایگاه شمال غربی نیز به همین صورت است، ما رابطه خوبی با جمهوری آذربایجان داریم و با جمهوری ارمنستان هم رابطه داریم. تلاش می کنیم رابطه با همسایگان ، تاثیر منفی بر رابطه ما با کشور دیگری در مجاورت خودمان نداشته باشد.
اینکه ما با باکو و ایروان رابطه داریم یک امتیازی را برای ما ایجاد کرده است که بتوانیم در مقاطع خاصی برای تقویت صلح در منطقه و جلوگیری از منازعه بین این کشورها دخالت و میانجیگری کنیم. جمهوری اسلامی ایران آمادگی کمک برای حل مناقشه قره باغ را دارد. البته خود این دو جمهوری مکانیسم گروه مینسک را انتخاب کرده‌اند. گروه مینسک سه کشور آمریکا، فرانسه و روسیه هستند و سال‌هاست تلاش می‌کنند به نحوی این مناقشه قره باغ را حل کنند. شواهد نشان می دهد که اراده‌ای برای اینکه این مناقشه طولانی‌تر شود وجود دارد. جمهوری اسلامی ایران طولانی شدن این مناقشه را برای امنیت منطقه مفید نمی‌داند و آماده است برای حل این مناقشه نقش خود را ایفا کند، البته این منوط به این است که هر دو کشور این را بخواهند.

آناج: طی ماه های گذشته برخی نمایندگان و صاحب نظران در جمهوری آذربایجان اعتراضاتی در رابطه با برخی مناسبات تهران با ایروان از جمله لغو ویزا داشتند، تا چه میزان این اعتراضات را وارد می دانید؟

این اعتراضاتی که مطرح می شود، بیشتر جنبه تبلیغاتی دارد و وارد نیست. قاطبه مردم و نمایندگان مجلس ملی این اعتقاد را ندارند و ایران را دوست خود می دانند. ما اگرچه با هر دو کشور رابطه داریم اما در مورد قره باغ موضع عادلانه پ‌ای اتخاذ کرده و خواهان حل و فصل این مناقشه به صورت صلح آمیز، بدون تغییر مرزهای شناخته شده و در چارچوب حقوق بین الملل هستیم.

آناج: بنظر شما موضوع لغو روادید یک طرفه ایران برای اتباع آذری تا چه زمانی ادامه خواهد یافت و اینکه چه سیاستی مانع از لغو روادید برای ایرانیان در جمهوری اذربایجان می شود؟

یکی از سیاست‌های اصولی جمهوری اسلامی ایران این است که تردد اتباع بین ایران و کشورهای همسایه راحت باشد و تسهیلات لازم برای این موضوع لحاظ شود. برای همین ما همیشه از ایجاد تسهیلات در تردد اتباع ایرانی و جمهوری آذربایجان حمایت و سعی کرده‌ایم تسهیلات لازم را فراهم کنیم.
به همین دلیل ما به صورت یک جانبه ضرورت اخذ ویزا را لغو کردیم. یعنی آذری‌ها بدون ویزا هر زمان که خواستند می‌توانند به ایران سفر کنند. از آن طرف آذری‌ها برای ورود ایرانی‌ها ویزا می‌خواهند. اگرچه دریافت روادید جمهوری آذربایجان در ایران سخت نیست ولی بالاخره طول می‌کشد و این باعث خواهد شد که علاقه مندی از سوی ایرانی‌ها برای سفر به آذربایجان کمتر شود. آذربایجان با هیچ کشوری لغو روادید ندارد، اخیرا برای توسعه گردشگری، ویزا را برای اتباع برخی از کشورها در فرودگاه صادر می کند و قرار است این قانون شامل اتباع ایرانی نیز شود. این تصمیمی است که رئیس جمهور آذربایجان در کنفرانس خبری مشترک با رئیس جمهور ایران مطرح کرد و به نظر می رسد احتمال اجرایی شدن آن بالا باشد. آذری ها اعلام می‌کنند که باید زیرساخت‌های لازم در این باره را ایجاد کنیم. به عنوان مثال می خواهند سیستم ورود و خروج را به صورت دیجیتالی کنند و می‌گویند ما در حال تهیه این زیرساخت‌ها هستیم

آناج: به نظر شما روند مثبت مناسبات بین دو کشور سیر صعودی خود را در آینده نیز حفظ خواهد کرد یا احتمال دارد با برخی تغییرات این روند آسیب ببیند؟

پاسخ این سئوال را قبلا دادم و به اعتقاد من روند رشد روابط مسیر خود را پیدا کرده و تغییر مدیران نمی تواند از روند رو به توسعه روابط جلوگیری کند.

آناج: در پایان اگر توصیه‌ای به رسانه های فعال و علاقه مند به حوزه قفقاز دارید بفرمایید

در سفر اخیر رئیس جمهور به باکو یکی از برنامه های خوب سفر، دیدار با روحانیون و ائمه جماعات جمهوری آذربایجان بود. کسانی که در این مراسم دعوت شده بودند عمدتا افرادی بودند که یک مسجد را اداره کرده، به ترویج معارف شیعی مشغول هستند، برگزاری باشکوه شب‌های قدر، مراسم سوگواری امام حسین(ع)، عزاداری ایام فاطمیه و مراسم مشابه با مدیریت آنان و در مساجد مرتبط انجام می گیرد. متاسفانه برخی از رسانه ها، القاب ناپسندی به این افراد داده و در واقع با نوعی خط کشی، آنان را از صف دینداران جدا کرده بودند.
خوشبختانه اغلب این افراد این مطالب را نخوانده بودند اما برخی که خوانده بودند مکدر بودند و حتی برخی از روحانیونی که در آن مجلس حضور نداشتند هم از این تقسیم بندی هائی که وحدت روحانیون را خدشه‌دار می کند ناراضی بودند و مستقیم یا با واسطه نارضایتی خود را به بنده یا همکاران ابراز کردند. این روحانیون آذری که با فضای داخلی ایران آشنا هستند تقاضا داشتند که جناح های مختلف از مسائل دینی و مذهبی جمهوری آذربایجان به نفع خود بهره برداری نکنند. لذا چون سئوال کردید توصیه من به رسانه های فعال این است که به واقعیت های دینی و اجتماعی در جمهوری آذربایجان توجه کنند، گاهی طرح برخی موضوعات در ایران یک نوع تعبیر می شود که همان موضوع در جمهوری آذربایجان به نوعی دیگر، مردم جمهوری آذربایجان هفتاد سال زیر یوغ کمونیست‌ها از دین اسلام و مذهب تشیع حمایت کرده و این میراث ارزشمند را به نسل امروز منتقل کرده‌اند. طبیعی است نمی‌توان همان چیزی که از متدنین ایران انتظار داریم، از شیعیان جمهوری آذربایجان انتظار داشته باشیم. من اعتقاد دارم افرادی که در مورد جمهوری آذربایجان می‌نویسند باید زیاد به این کشور سفر کنند و با واقعیت های دینی و اجتماعی اینجا از نزدیک آشنا شوند.