احمد مرجاني‌نژاد، کارشناس فرهنگی ترکیه و کفیل رایزن فرهنگي پیشین جمهوري اسلامي ايران در تركيه در گفتگويي با مرکز بین‌المللی مطالعات صلح، به مسايل اقلیت مهم علوي در ترکیه و آینده نقش و نفوذ آنان پرداخته است:
مرکز بین‌المللی مطالعات صلح: برخی براین نظرند که علویان ترکیه عمدتا در سه گروه نژادى عرب، کرد و ترک دسته بندى مىشوند. این امر چه تاثیری بر همگرایی آنان در ساختارهای سیاسی جامعه ترکیه می گذارد؟
مرجاني‌نژاد: با ظهور ناسیونالیزم در اروپا، از اواخر دوره عثمانی روحیه ملی‌گرایی و بالطبع نژادپرستی در بلاد عثمانی ترویج گردید که خود، یکی از علل فروپاشی عثمانی نیز محسوب می‌گردد. با لحاظ تاثیر شدید قوم‌گرایی در جامعه ترکیه، گرایش‌های قومی در انسجام ساختار سیاسی علویان ترکیه تاثیرگذار بوده و حتی موجب صف‌بندی و جبهه گیری آنان در احزاب مختلف گردیده است. اما میزان نفوذ این انشقاق در مناطق و نزد افراد مختلف، با توجه به موقعیت اجتماعی، سطح رفاه، میزان تحصیلات متفاوت است. علی رغم فعالیت‌های اخیر مراکز و گروه های ملی گرای علوی، در مجموع ، ساختار سیاسی علویان ترکیه با احزاب چپ گرا و گروه های لائیک همگرایی بیشتری دارد . زیرا از منظر تاریخی علویان ترکیه اعتمادی به حاکمان سنی مذهب ندارند، گویا سر آغاز و اصلی ترین دلیل اجتماعی طرفداری و حمایت علویان از آتاتورک، کمالیزم ، لائیزم، دموکراسی ، همانا واهمه از عملکرد های خصمانه حاکمان به ظاهر مسلمان عثمانی، و وعده های رهایی و آزادی استقلال خواهان بوده است.
مرکز بین‌المللی مطالعات صلح: برخی به جمعیت نزدیک به ۱۵ میلیون علوی ترکیه اشاره می‌کنند و برخی نیز جمعیت علوی‌ها در ترکیه را حدود چند میلیون و یا حتی بیست میلیون می دانند. در این حال به نگاه شما جمعیت واقعی علویان در ترکیه تا چه میزانی است؟
مرجاني‌نژاد: در جمهوری ترکیه مذهب افراد در شناسنامه‌هایشان ذکر نمی‌گردد. تاکنون آمار رسمی علویان ترکیه اعلام و درج نشده است. منابع رسمی و از جمله از سوی سازمان امور دیانت ترکیه که وابسته به نخست‌وزیری است تعداد علویان ساکن ترکیه حدود ۳ میلیون نفر اعلام گردیده است. مراکز فرهنگی و سازمان های علوی ترکیه، تعداد علویان این کشور را ۱۵ تا ۲۰ میلیون نفر اعلام می نمایند. طبق برآورد های محققین جامعه شناس ترکیه و اروپایی، احتمال این که یک پنجم جمعیت ترکیه علوی باشند، یعنی جمعیت حدود ۱۵ میلیون نفری علویان در ترکیه صحیح بنظر می‌رسد.
مرکز بین‌المللی مطالعات صلح: علل وجود ابهانات گسترده در مورد جمعیت، عملکرد و… علویان در ترکیه چیست؟
مرجاني‌نژاد: پیشینه اجتماعی، تاریخی و نیز عملکرد های علویان برای نظام ترکیه بس مهم است، از این روی نیز علویان ” خط قرمز” نظام ترکیه محسوب می گردند. لذا افشای برخی آمار و اسناد مرتبط با علویان ممنوع و یا به صورت تابو درآمده است. اغلب مورخین این کشور نیز قبلا سنی مذهب و مطیع حکومت (دربار عثمانی) بوده اند، لذا افشای حقایق تاریخی نیز سخت است. نظام ترکیه در راستای تامین امنیت ملی و حفظ وحدت و یکپارچگی ترکیه، سعی می نماید مسائل و حوادث ذی ربط با علویان ترکیه را ، یا سانسور ، یا به صورت وارونه، و یا مهندسی شده، به افکار عمومی منعکس نماید. بطور کلی همه دولت های دوره جمهوریت در ترکیه از طرح و ابراز نمایش اعتراضات علویان واهمه داشته و دارند. حوادث مقابله با اعتراض علویان نظیر کشتار در ” درسیم ” که در اوائل جمهوریت اتفاق افتاد و نیز وقایع چند سال قبل، بسان درگیری و کشتار علویان توسط عوامل ناسیونالسیت های افراطی در استان قهرمان ماراش – مرعش - و یا حادثه به آتش کشیدن هتل ماماک شهر سیواس ، محل برگزاری همایش ذی ربط با علویان، که در آن گروهی از علویان کشته و افرادی چون عزیز نسین ، نویسنده شهیر، زخمی گردیدند و یا اعتراضات مدنی محله غازی عثمان پاشای استانبول که منجر به کشته ، زخمی و دستگیری گروهی از علویان گردید از این موارد است. حتی در تظاهرات اخیر موسوم به ”گزی پارک” نیز اولین کشته، یک علوی بوده است. اما تاکنون ماهیت و علل اجتماعی هیچ یک از حوادث مذکور به صورت شفاف بررسی، پیگیری و اعلام نگردیده است.
مرکز بین‌المللی مطالعات صلح: در نگاهی مقایسه‌ای اگر به جایگاه علویان ترکیه بپردازیم جایگاه و نقش کنونی و پیشین علویان در ساختار قدرت و احزاب ترکیه چگونه مورد ارزیابی شما قرار می گیرد؟
مرجاني‌نژاد: فروپاشی عثمانی و تشکیل جمهوری ترکیه ، آغاز امیدواری به امکان حضور و فعالیت های اجتماعی علویان در ترکیه محسوب می گردد . به دلیل نقش بارز جامعه علویان در پیروزی آتاتورک طی جنگ های استقلال طلبانه ، بانیان نظام جمهوریت و موسسین حزب جمهوریخواه خلق (کمال آتاتورک و عصمت اینونو) سعی به اعطای امتیاز های اجتماعی بویژه در زمینه های سیاسی ، اقتصادی ، فرهنگی و بهره مندی از مشاهیر علوی نمودند. اما به دلیل ستم ها ی عثمانی و محرومیت های چند صد ساله ، شخصیت های نخبه ، متخصص ، تحصیلکرده در جامعه علوی ، بسیار نادر بودند و نتوانستند بطور مناسب در سطح حکومت قرار گیرند. اما پس از کودتای سال ۱۹۸۰ .م توسط ژنرال کنعان اورن و طی سیاست های گشایشی دوره زمامداری تورگوت اوزال، شرایط مناسبی ایجاد گردید تا استعداد های جامعه علوی ، ظهور، معرفی و به کارآیی نائل گردند. از این روی می توان گفت : طی پانزده سال اخیر ، جایگاه اجتماعی علویان در سطوح مختلف جامعه به شدت ارتقاء یافته و به جز سازمان امور دیانت ترکیه ، علویان در همه مراکز، سازمان ها و تشکیلات دولتی و نیز مراکز اقتصادی ، فرهنگی بخش خصوصی ترکیه ، نفوذ و فعالیت چشم گیری دارند. طی سال های اخیر و حتی در دوره زمامداری حزب عدالت و توسعه ، بسیاری از علویان در سطوح عالی امور لشگری و کشوری ترکیه به عنوان شخصیت های مطرح در جامعه حضور و فعالیت دارند. البته در مقایسه با هموطنان سنی مذهب شان ، از نظر تعداد و نیز میزان نفوذ و قدرت ، در بسیاری از امور جاری کشور در سطح اقلیت هستند. اکثریت علویان طرفدار احزاب چپ گرا – سوسیال دموکرات – هستند . عضویت موروثی در حزب جمهوریخواه خلق و پیروی از انشعابات مختلف آن نیز تداوم دارد. هم چنین محدودی از علویان بر اثر تعصب های قومی جذب احزاب و گرو های کرد گرا، ناسیونالیزم ترک ، گردیده اند. لازم به ذکر است ، بویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، گروه های علوی طرفدار ایران و مقید به اصول و ارزش های اسلامی، افزایش یافته است.
مرکز بین‌المللی مطالعات صلح: نقش علویان در بدنه و بافت حزب حاکم آک پارتی تا چه میزانی است؟
مرجاني‌نژاد: هدف اولیه حزب عدالت و توسعه همانند سایر احزاب، اخذ آرای انتخاباتی علویان در داخل و خارج ترکیه است. حزب عدالت و توسعه طی تصمیم های مقطعی و مهندسی شده، از ورود کاندیدا های علویان به پارلمان، شهرداری ها، حمایت ضمنی نمود . البته طی ابراز انتقاد از برخی رفتار های نامتناسب با شئون اسلامی گروه هایی از علویان، زمینه های طرح شهیران جامعه علوی را فراهم ساخت و در بسیاری از امور حکومتی نیز جهت ورود ، حضور و فعالیت علویان، تسهیلاتی را فراهم ساخت . از میان فرهیختگان و مشاهیر علوی در نخست وزیری و سازمان امور دیانت ترکیه، مشاورینی منصوب کرد. اما در کل ، از منظر جامعه سنی مذهب ترکیه، اسلامگرایان و حزب عدالت و توسعه هنوز هم، علویان "خودی" محسوب نمی شوند.
مرکز بین‌المللی مطالعات صلح: با توجه به سیاست خارجی ترکیه در مورد سوریه و نگاه به علویان سوری این امر چه تاثیری بر جایگاه و رابطه علویان با دولت در ترکیه گذاشته و می گذارد؟
مرجاني‌نژاد: به دلیل احتمال خطرات و به سبب مراقبت های امنیتی ، ارتباط و همکاری علویان ترکیه با علویان سایر کشور‌ها، از جمله سوریه، همواره تحت کنترل ، تحدید و تهدید بوده است. علی رغم چنین جوی ، احزاب چپ گرا ، بویژه حزب جمهوریخواه خلق ، به نمایندگی از سوی جامعه علویان ترکیه، ضمن تقبیح موضع گیری حکومت حزب عدالت و توسعه به رهبری رجب طیب اردوغان در خصوص مسائل سوریه ، حمایت غرب به سرکردگی آمریکا از دخالت نیرو های افراطی در سوریه و مشارکت دولت اردوغان در تشدید درگیری های داخلی سوریه را محکوم و با آن مخالف کرده است. البته نخبگان و فرهیختگان علوی و نیز آگاهان امور سیاسی و بین المللی واقف هستند که در اعمال سیاست های خارجی و بویژه بین المللی، اردوغان یک طراح و عامل نیست و فقط در حد یک مجری می تواند نقش داشته باشد. ایجاد جنگ مذهبی در منطقه ، با ادعای واهی "تشکیل هلال شیعی توسط ایران"، فرا تر از اردوغان طراحی گردیده است.
مرکز بین‌المللی مطالعات صلح: با توجه به سیاستهای اردوغان و همفکرانش در دولت آیا میتوان گفت روابط علویان، با اکثریت اهل سنت ترکیه با شکاف و واگرایی بیشتری روبرو است؟
مرجاني‌نژاد: شکاف و واگرایی جامعه علویان با اکثریت اهل تسنن ترکیه، پیشینه طولانی تاریخی و فرهنگی ، اعتقادی عمیق دارد و فراتر از سیاست های دولت اردوغان است. اکثریت حاکم اهل تسنن ترکیه طی بیش از هفت سده تلاش مستمر نتوانسته است حب اهل بیت (ع) بویژه امام علی (ع) و امام حسن (ع) و امام حسین (ع) ، و فجایع کربلا را از قلوب علویان خارج سازد. اگر چه با برخی فعالیت های اجتماعی ( سیاسی ، فرهنگی ، اقتصادی ) بویژه تبلیغی، آموزشی ، و با حربه های تسامح و گاه تقیه ، در انشعاب و انحراف علویان موفقیت های نسبی کسب کرده اند. مسلما ، ایجاد و یا تشدید واگرایی بین دو جامعه سنی و علوی مذهب ترکیه در راستای منافع استعماری جهانخواران است و در مقطع فعلی به نفع ترکیه و بویژه اردوغان نمی باشد. از این روی اردوغان با طرح گشایش مسائل ذی ربط با علویان در ترکیه ، ضمن محدود و مسدود سازی شیوه های مرسوم بهره مندی احزاب مخالف از علویان ، خواهان آن است که از کشانده شدن اقدامات علویان به روش های زیر زمینی ، جلوگیری نماید. لذا از منظر کلی، اگر چه سیاست های داخلی اردوغان در راستای ایجاد و یا تشدید شکاف بین علویان و سنی ها نیست، اما موضع گیری های روابط خارجی، اهداف منطقه ای و دیپلماسی بین المللی دولت اش می تواند تشدید واگرایی بین دو جامعه مذکور را موجب گردد. اگر چه در عصر ارتباطات، اینک علویان ترکیه با درایت ، و پرهیز از درگیر شدن با امواج جنگ مذهبی ، هر چه بیشتر در پی مطالبات اجتماعی و عقیدتی خود هستند. مسلمانان آگاه سنی مذهب ترکیه نیز توطئه های استعماری درگیری مذهبی را مد نظر دارند.
مرکز بین‌المللی مطالعات صلح: با توجه به نگاه و هواداری علویان از پایههاى مهم نظام جمهورى سکولار ترکیه مهمترین نگرانیهای علویان ترکیه از اصلاحات دولت اردوغان در مورد قانون اساسی و نظام ریاستی چیست؟
مرجاني‌نژاد: اگر چه چنین وانمود می گردد که علویان طرفدار نظام سکولار هستند ، اما خواست واقعی توده های علوی ، عدم تجدید حاکمیت استبداد عقیدتی و اجتماعی از سوی وارثان سنی مذهب عثمانی است. یعنی مهم ترین نگرانی جامعه علوی ترکیه، استمرار دخالت اعتقادات سنی مذهبان حاکم بر ترکیه، آن هم تحت عنوان اسلام در امور حکومتی و جامعه شان است. مسلما تغییرات مد نظر حزب عدالت و توسعه به رهبری آقای اردوغان در راستای تحکیم و حفظ حاکمیت آنان ( با دیدگاه عثمانی گرایی نوین و بر اساس سنتز اسلام + ملی گرایی ترک ) است. لذا گروه های علوی به پیروی از احزاب چپ گرا و جوامع مدافع کمالیست و لائیزم ، سعی دارند طی بهره مندی از ترفند های دموکراسی ، حقوق بشر ، آزادی های اجتماعی، تا حد ممکن امتیاز هایی کسب و در متن قانون اساسی جدید درج نمایند .
مرکز بین‌المللی مطالعات صلح: نقش و جایگاه علویان در تظاهرات ها و مخالفت های اخیر ترکیه را چگونه مورد ارزیابی قرار می دهید؟
مرجاني‌نژاد: ابراز واکنش های مدنی اخیرعلویان ، از جمله محکومیت نام گذاری پل سوم استانبول به نام” یاووز سلطان سلیم ”، مشارکت وسیع در تظاهرات سراسری موسوم به” گزی پارک ” ، ظهور مطالبات تکراری حق تاسیس و فعالیت خانه های جمع ( جم ) ، جلوگیری از آموزش دروس دینی مذهب سنی به دانش آموزان علوی و حضور در صحنه های مخالفت های اخیر ، در مقطع فعلی، به نوعی نشانگر نارضایتی علویان ترکیه از عملکرد های توسعه و انحصار طلبانه دولت اردوغان، هم راستایی اش با غرب، موضع گیری سنی مذهب گرایانه اردوغان نسبت به دولت علوی اسد ، رفتار خشونت آمیز نیرو های انتظامی ، نقض آزادی های حقوق بشری در ترکیه ، بویژه در مورد دست اندر کاران رسانه های گروهی و نویسندگان، می توان تلقی کرد.
مرکز بین‌المللی مطالعات صلح: به نگاه شما آینده نقش و جایگاه علویان در ترکیه به چه عواملی بستگی دارد؟
مرجاني‌نژاد: علویان به عنوان پرجمعیت ترین اقلیت مذهبی ترکیه، مسلما در آینده ترکیه، جایگاه و نقش بارز و مهمی ایفاء خواهند کرد. عوامل تاثیر گذار در جایگاه و نقش آنان عبارتند از :
۱- تبیین و اعلام مواضع عقیدتی
۲- انسجام تشکیلاتی نوین و واحد در داخل و خارج از ترکیه
۳- ادغام، ایجاد هماهنگی و همکاری بین مراکز ، موسسات و انجمن ها ی علوی
۴- رهایی از یوغ منافع احزاب چپ گرا و گروه های سکولار
۵- نفوذ و حضور فعالانه تر فرهیختگان و نخبه های علوی در عرصه های مختلف جامعه ترکیه
۶- طرح مطالبه درج مذهب علوی به عنوان یکی از مذاهب رسمی در قانون اساسی ترکیه
منبع: مرکز بین‌المللی مطالعات صلح
https://ccsi.ir//vdci.uayct1auubc2t.html
ccsi.ir/vdci.uayct1auubc2t.html