استقلال ۱۵ جمهوری پیشین از اتحاد جماهیر شوروی (آذربایجان،ارمنستان،ازبکستان،استونی،اوکراین، بلاروس، تاجیکستان، ترکمنستان، روسیه، قرقیزستان، قزاقستان، گرجستان، لتونی، لیتوانی،مولداوی) بیست سال پیش، یکی از بزرگترین رویدادها‌ی سده بیستم به شمار می‌رود.
گرچه اغلب این کشورها پیش از این نیز به ظاهر جمهوری‌های مستقلی بودند، اما همگی آنها در سازمان ملل و یا دیگر مجامع بین‌المللی عضویت نداشتند و امور آنها از طریق «مسکو» انجام می‌گرفت.
ایران جزو نخستین کشورهایی بود که استقلال این جمهور‌ی‌ها را به رسمیت شناخت.
پس از این اتفاق، در حاشیه دریای خزر، ایران با ۴ کشور همسایه شد و در خط مرزی شمالی خود از منتهی علیه شمال شرقی تا انتهای شمالی غربی با کشورهای ترکمنستان، جمهوري آذربایجان و ارمنستان همسایه شد.
به غیر از ۳ کشور لتونی، لیتوانی، مولداوی که جزو اروپا شدند، ۱۲ کشور دیگر ظرفیت‌های مختلف برای مبادله با کشورهای و همسایگان آسیایی خود از جمله ایران دارند.
یکی از بزرگترین مشکلات کشورهای آسیایی مركزي ( ازبکستان، تاجیکستان، ترکمنستان، قزاقستان، قرقیزستان) نداشتن راه به آب‌های آزاد است که یکی از امن ترین و مناسبترین راه‌‌ها مسیر ایران است.
از سوی دیگر مشترکات فرهنگی، تاریخی، دینی، پتانسیل‌های اقتصادی و تجاری این کشورها با توجه به جمعیت گسترده‌ای که دارند می‌توانند زمینه مناسبی برای فعالیت ایران باشند، هر چند که این منطقه برای کشورهای بزرگ دیگری مثل ترکیه، هند، چین و حتی عربستان نیز فرصت مناسبی به شمار می‌رود به طوری که تلاش گسترده ای را برای نفوذ در این منطقه وسیع را آغاز کرده اند و چه بسا از ایران نیز پیشی گرفته اند.
انتظار می‌رود منطقه آسیای مركزي با ظرفیت بالا برای فعالیت‌های اقتصادی و تجاری، فرهنگی برای سیاست خارجی ایران یک اولویت باشد، اما آیا در عمل نیز همین‌طور است.
در این نشست سعی شده تا سیاست‌های ایران در منطقه، جایگاه، پتانسیل‌های موجود، عدم موفقیت‌ها و موفقیت‌ها ایران بررسی شود.
در این نشست «جهانگیر کرمی» استاد دانشگاه مطالعات جهان دانشگاه تهران و «بهرام امیر احمدیان» استاد دانشگاه و تحلیلگر مسائل روسیه و آسیای‌مركزي به جایگاه روسیه و ترکیه در این منطقه در مقایسه با ایران پرداخته‌اند.
*تمام راه‌های ارتباطی منطقه به روسیه ختم می‌شود
کرمی در این بخش معتقد است که روسیه ابزارها و امکانات مختلفی در منطقه دارد، کل راه‌های ارتباطی منطقه به روسیه ختم می‌شود.
وی گفت: در خیلی از این کشورها دانشجویان مدرک دکترای خود را باید از دانشگاه‌های روسیه بگیرند.
در مجموع از ۱۲ کشور منطقه آسیای مركزي، ۱۰ میلیون نفر نیروی کار در روسیه کار می‌کنند، که اکثرا جوان بوده و شخصیت‌شان در روسیه شکل می‌گیرد. به عنوان مثال اگر درآمد نیروی کار تاجیکستان در روسیه نباشد، دولت این کشور ورشکسته می‌شود. اگر به همین دلایل هم استناد کنیم متوجه می‌شویم که نمی‌توان در این منطقه قدرت و نفوذ روسیه را نادیده گرفت.
*بخش خصوصی قدرتمند اقتصاد و تجارت ترکیه را در دست دارد
استاد دانشگاه مطالعات جهان عنوان کرد: ترکیه نیز ابزارهای دیگری برای نفوذ در این منطقه دارد، به طور مثال اقتصاد و تجارت ترکیه در دست بخش خصوصی قدرتمندی است. مثلا بنیاد «فتح‌الله گولن» یک شرکت خصوصی است که هم از بعد اقتصادی و هم مذهبی در منطقه فعالیت می‌کند. هنگامی که این بنیاد در یکی از کشورهای منطقه مثلا قرقیزستان شرکتی تاسیس می‌کند در کنارش مسجد هم می‌سازد همچین چند مدرسه هم احداث می‌کند. زمانی که یکی از شهروندان این کشورها زبان ترکی می‌آموزد، مطمئن است که می‌تواند در یکی از شعبه‌های شرکت ترکی که در کشورش فعال است کار کند.
وی ادامه داد:ما در چند مرحله دانشجوی زبان فارسی در قرقیزستان گرفتیم، اما زمانی که آنها فارغ التحصیل شدند زمینه کاری برایشان فراهم نبود برای همین دیگر علاقمندی برای یاد گرفتن زبان فارسی نبود. کل تجارت ما با قرقیزستان زیر ۵۰ میلیون دلار است و به هیچ عنوان این تجارت هم تولید شغلی در این کشور نمی‌کند. ترکیه ابزارهایی دارد که بسیار کارگشا است مانند بخش خصوصی قدرتمند. سازمانی به نام «تیکا» از ترکیه کل سیاست گذاری در منطقه را ساماندهی می‌کند. ما این را نداریم.
* ایران باید در منطقه اعتماد سازی کند
علی آدمی مدیر کل دفتر مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم گفت: با توجه به هجمه خبری که کشورهای پاکستان، عربستان چین هند، روسیه و ترکیه در منطقه آسیای مركزي و قفقاز دارند باید ایران فعال‌تر باشد.
وی با اشاره به اینکه دانش به منزله قدرت است تصریح کرد: هر چقدر اطلاعات داشته باشیم قدرت بیشتری خواهیم داشت نباید در منطقه مردم احساس کنند که ما صرفا به دنبال اقدامات سیاسی هستیم نه اینکه دیگر کشورها به دنبال این اهداف نیستند اما باید احساس کنند که با هر طرز فکر دین و منش می‌توانند به ایران نزدیک شوند.
آدمی گفت: باید از ابعاد هنری تاریخی علمی فرهنگی و اقتصادی وارد شویم.
*آیا روابط ایران و روسیه می‌تواند فراتر از آنچه که هست باشد؟
کرمی با بیان این که در حال حاضر سقف مبادلات ما و روسیه ۴ میلیارد دلار است گفت: در حالی که ما با کشور امارات نزدیک به ۱۵ میلیارد دلار تعاملات داریم. به نظر من موانع حقوقی، اداری، زبان، راه‌های ارتباطی و... از دلایل عدم گسترش روابط ۲ کشور است.
بهرام امیر احمدیان استاد دانشگاه و تحلیلگر مسائل روسیه و آسیای میانه در این بخش معتقد است که این یک واقعیت است که ما در حال حاضر نمی‌توانیم در مسائل منطقه‌ای بیشتر از این سطح مبادلات خود را با روسیه گسترش دهیم.
کرمی گفت: در حوزه انرژی ایران و روسیه رقیب هم هستند. به طور مثال ما یا باید برای انتقال گاز و نفت به خط لوله «نابوکو» بپیوندیم یا اینکه باید یک لوله خط جدید برای خود احداث کنیم و این هم به معنای اعلام جنگ به روسیه است.
امیراحمدیان در این زمینه عنوان افزود: زمانی که ایران خواست گاز خود را از طریق ارمنستان به گرجستان منتقل کند. روسیه آمد و تمام زیرساخت‌های گازی ارمنستان را خرید.
استاد دانشگاه مطالعات جهان دانشگاه تهران ادامه داد: ما صرفا در بخش فناوری انرژی می‌توانیم با روسیه کار کنیم. آنهم به این شکل که روس‌ها بیایند ایران و در بخش استخراج به ما کمک کنند.
وی با بیان این که در این بخش بحث امنیت ملی و فرویت‌ها مطرح است عنوان کرد: ما اگر بخواهیم علیه روسیه اقدامی کنیم می تواند با گرفتن امتیاز از غرب به قطعنامه‌ها شورای امنیت علیه ما رای دهد. به علاوه ما شریک سوم روسیه در بخش نظامی هستیم. نه این که بتوانند کل ساختار نظامی ما را مختل کنند اما می‌توانند برای ما مشکل ایجاد کنند، به طور مثال تسلیحات نظامی که ما از آنها خریداری کرده ایم باید هر یکی دو سال از سوی روس‌ها چک و به روز شوند اگر این کار را انجام ندهند دیگر نمی توانیم از آن تسلیحات استفاده کنیم.
کرمی افزود: مگر این که با غرب ارتباط بگیریم و از نظر فنی مشکل خود را حل کنیم و این همان مسئله‌ای است که روس‌ها همیشه نگران آن هستند.
*قدرت منطقه‌ای در ارتباطات خود را نشان می‌دهد
امیراحمدیان با اشاره به مشکل راه‌های ارتباطی ایران در منطقه آسیای میانه تصریح کرد: یکی از مسائل ما نداشتن راه‌های ارتباطی هوایی، دریایی و زمینی در این منطقه است. قدرت منطقه‌ای در ارتباطات خود را نشان می‌دهد،اما تمام ظرفیت‌های ارتباطی از ما گرفته شده است.
استاد دانشگاه تهران افزود: ما به کشورهای این منطقه خطوط پروازی نداریم و یا اگر داریم در هفته یک پرواز است، مثلا بین تهران و مسکو فقط یک پرواز وجود دارد و ایرانیان مجبور هستند برای رسیدن به این کشورها یا از طریق ترکیه و یا از طریق امارات اقدام کنند، در حالی که ما از نظر مسافتی هم فاصله کمتری به این کشورها به نسبت امارات و ترکیه داریم.
با وجود مرز دریایی خزر، هنوز یک خط کشتیرانی مسافربری بین ایران و ۴ همسایه در این دریا وجود ندارد. ما حتی بین بنادر شمالی خود هم کشتی مسافربری نداریم و عملا نشانی از حضور ایران نیست.
وی گفت: مدتی پیش سایت روس ایران نوشت که ایرانیان می‌توانند از طریق راه زمینی دربند وارد گرجستان شده و از جاده نظامی تفلیس خود را به ولادی قفقاز برسانند. اگر چنین خبری صحت داشته باشد یک فرصت طلایی است برای تجار ایرانی است.
* اگر ظرفیت‌ها را در منطقه فعال نکنیم، دیگران آن را پر خواهند کرد
کرمی با اشاره به این که باید راه‌های نفوذ و حفظ جایگاه خود در منطقه را پیدا کنیم اظهار داشت: به طور مثال ترکیه در کشور تاجیکستان ۲۶ مدرسه تاسیس کرده است، اما چرا بعد از این همه سال هنوز اجازه تکمیل یک مدرسه به ایران داده نشده است، به طوری که سفیر ایران در این کشور به این امر معترض شد. جوابش این است که آنها فکر می‌کنند ایران می‌خواهد با تاسیس مدرسه فارسی آنها را ایرانی کند و هویت و خطشان را بگیرد، اما نسبت به ترک‌ها این احساس را ندارند.
امیراحمدیان عنوان کرد: باید راه‌های ارتباط را پیدا کنیم. ما مشترکات زیادی با برخی از این کشورها داریم باید روی آنها تاکید کنیم تا احساس خطر نکنند. به طور مثال، سد و نیروگاه بزرگ سنگ توده یک پروژه مهم و عالی بود که از سوی ایران در تاجیکستان اجرایی شد و در ذهن تاجیک‌ها ماندگار شده است، اما تونل استقلال متاسفانه مشکلات زیادی را برای مردم تاجیکستان ایجاد کرده است که با کمی توجه و هزینه برطرف می‌شد.
وی افزود: نباید فراموش کرد که ظرفیت‌های زیادی در منطقه وجود دارد که اگر فعال نشوند دیگران آن را پر خواهند کرد.
https://ccsi.ir//vdce.p8nbjh8ox9bij.html
ccsi.ir/vdce.p8nbjh8ox9bij.html