خلج منفرد: صحبت کردن درباره ی اوضاع فرهنگی ترکیه سهل و ممتنع است و به دلیل سابقه ی تاریخی و وضعیت جغرافیایی این کشور، وضعیت فرهنگی درترکیه لایه های آشکار و پنهان زیادی دارد. علی هذا درخصوص توسعه ی فرهنگی و اجتماعی ترکیه، از یک منظر می توان گفت که با توجه به ارتباط نزدیک این کشور با اروپا و معیارهایی که اتحادیه ی اروپایی برای پیوستن ترکیه به آن اتحادیه برای این کشور تعیین کرده است، برخی مولفه های توسعه فرهنگ اروپایی مانند تساهل و تسامح اجتماعی، آزادی و تنوع مطبوعات و رسانه های گروهی، حقوق شهروندی به ویژه حقوق و آزادی های زنان و مشارکت سیاسی و تنوع احزاب و فعالیت های سیاسی در این کشور، رشد ظاهری زیادی داشته است؛ اما باید گفت که معیارها و مؤلفه های واقعی توسعه ی فرهنگی اجتماعی در ترکیه چیز دیگری را نشان می دهد.
به عنوان مثال بنا به برخی آمار، مردم ترکیه در موضوع مطالعه ی کتاب در رده ی ۸۶ جهان قرار دارند و هر شهروند این کشور سالانه به طور متوسط ۴۵ سنت برای خرید کتاب مصرف می کند؛ در حالی که متوسط جهانی این رقم ۳/۱ دلار است و این در حالی است که ۹۵ درصد مردم ترکیه به تلویزیون نگاه می کنند و در نتیجه ی تبلیغات و آگهی های فراوان تجاری، جامعه ی ترکیه جامعه ای به شدت مصرف گراست. اگر چه استفاده از اینترنت در بین مردم شایع است اما بنا به آمار موجود، مردم این کشور به ویژه جوانان، آن را به عنوان یک وسیله ی سرگرمی مورد بهره برداری قرار می دهند.
حقوق و جایگاه زنان در جامعه ی ترکیه برخلاف ظواهر آن در سطح نازلی است؛ به طوری که صدها هزار دختر جوان در سال های گذشته تنها به دلیل داشتن حجاب از داشتن حق آموزش محروم بوده اند و هنوز این مشکل به طور کامل حل نشده و گروهی از استادان متعصب لائیک به انحاء مختلف از حضور دختران محجبه در سر کلاس ها ممانعت به عمل می آورند. بنا به آمار موجود، درصد بالایی از زنان در خانواده ی خود مورد آزار و اذیت مردان قرار می گیرند و از داشتن حقوق اولیه محروم هستند.
پرسش: در صورت امکان مروری داشته باشید بر تاریخ روابط فرهنگی ایران و ترکیه.
خلج منفرد: ایرانیان و ترکان از گذشته های بسیار دور به دلیل همسایگی جغرافیایی، دارای روابط کهن و گسترده ای در عرصه های گوناگون بوده اند؛ اما با قبول دین مبین اسلام توسط ایرانیان و گسترش این آیین نجات بخش در خراسان بزرگ، در روابط ایرانیان و ترکان صفحه ی تاریخی باشکوهی رقم خورد که آثار فراوان و ماندگاری را در جهان بر جای گذاشت. در حقیقت ترکان عمدتاً با مباشرت ایرانیان به دین مبین اسلام گرویدند و فرهنگ دینی ترکان اعم از واژه های دینی و روح دینداری آنان، رنگ و بوی فارسی و ایرانی دارد. قرون اولیه ی اسلامی، دوره درخشانی در ماوراء النهر و خراسان بزرگ بود؛ در این دوران فرهنگ و تمدن شکوهمند اسلامی نضج گرفت که شالوده ی اصلی آن پیام انسان ساز و رهایی بخش اسلام با صبغه ی فرهنگی و تمدنی ایران قدیم و زبان و ادبیات شیرین فارسی بود.
به طور قطع همکاری و همراهی ایرانیان و ترکان در تکوین و گسترش این فرهنگ و تمدن نقش اساسی داشت. به طوری که در قرون بعدی نیز این میراث عظیم از خراسان بزرگ و فلات ایران به سرزمین های پهناوری از جهان آن روز، از چین گرفته تا شبه قاره ی هند و آسیای صغیر و همه ی متصرفات سلاجقه و عثمانیان منتقل شد و ایرانیان و ترکان دوشادوش هم در انتقال این فرهنگ و تمدن سهم و نقش شایسته ای داشتند.
حاکمان و پادشاهان ترک و ایرانی همواره در تمام دوران یاد شده در کنار خود، وزیران، دبیران، دانشمندان، شاعران، هنرمندان، حکیمان و عارفان بزرگ اسلامی را همراه داشتند که بسیاری از آنان فارس زبان و ایرانی بودند و پشتوانه ی معنوی، فرهنگی و فکری لازم را برای گسترش فرهنگ و تمدن اسلامی فراهم می کردند. ثمره ی این دوران باشکوه تاریخی، میراث مشترک فرهنگی، دینی و زبانی گران بهایی است که ایرانیان و ترکان را به خوبی به هم پیوند می دهد و موجب تداوم روابط فرهنگی گسترده ی بین دو کشور ایران و ترکیه شده است.
روابط رسمی فرهنگی دو کشور در دوران جدید نیز از بیش از پنجاه سال پیش با امضای قرارداد فرهنگی دو کشور در سال ۱۳۳۸ هجری شمسی آغاز شده است. از آن زمان با وجود فراز و نشیب هایی که در روابط سیاسی دو کشور ایجاد شده؛ اما همواره روابط فرهنگی استمرار داشته و ده ها برنامه ی مبادلات و تفاهم نامه های فرهنگی بین دو کشور تبادل و اجرا شده است.
پرسش: پیش از انقلاب، چهره هایی چون دکتر امین ریاحی یا دکتر سلیم نیساری تحت عنوان رایزن فرهنگی در ترکیه مشغول فعالیت فرهنگی بوده اند. آیا اینان کارهای برجسته و قابل ذکری در عرصه فرهنگ دو کشور داشته اند؟
خلج منفرد: از بیش از پنجاه سال پیش بین ایران و ترکیه روابط رسمی فرهنگی برقرار بوده است و در تمام این مدت رایزنی فرهنگی ایران در ترکیه به مقتضای شرایط موجود، فعالیت های فرهنگی بسیار خوبی داشته است. در سال-های قبل از پیروزی انقلاب اسلامی تمرکز زیادی بر میراث مشترک فرهنگی دو کشور به ویژه زبان و ادبیات فارسی و نسخه های خطی و آثار مربوط به زبان فارسی در ترکیه شده است و رایزنان فرهنگی از میان استادان برجسته ی زبان فارسی انتخاب می شدند و فعالیت های خوبی نیز در این زمینه داشتند. مرحوم مجتبی مینوی، مرحوم دکتر ریاحی و دکتر سلیم نیساری از رایزنان صاحب نام ایران در ترکیه قبل از انقلاب بوده اند.
البته در آن سال ها به دلیل درآمدهای کلان نفت در ایران و وضعیت اقتصادی متفاوت دو کشور، دست رایزنان فرهنگی برای اقدامات فوق الذکر بسیار بازتر بود. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی شرایط و مقتضیات جدیدی ایجاد شد و دامنه ی فعالیت های فرهنگی بسیار گسترده تر شد و عرصه های مختلف فکری، دینی، زبانی و هنری و... در روابط فرهنگی دو کشور گشوده شد و انصافاً در همه ی زمینه ها فعالیت های گسترده ای صورت گرفته و این فعالیت ها تأثیرات عمیقی نیز بر جای گذاشته است. در همان موضوع زبان فارسی، تعداد گروه های زبان و ادبیات فارسی در ترکیه افزایش چشم گیری یافته و مراکز آموزش زبان فارسی در شهرهای آنکارا و استانبول در سال-های پس از پیروزی انقلاب اسلامی گشایش یافته و هزاران نفر در این مراکز، زبان شیرین فارسی را آموخته اند.
پرسش: برگزاری همایش هایی درباره شخصیت های فکری – فرهنگی ایران همچون دکتر علی شریعتی از سوی مسلمانان ترکیه، از جمله اخباری است که هر از چندی منتشر می شود، ارزیابی شما از جایگاه روشنفکران معاصر ایرانی همچون دکتر شریعتی در جوامع فکری ترکیه و بالعکس روشنفکران معاصر ترک در جوامع فکری کشورمان چگونه است؟
خلج منفرد: جریان روشن فکری و نوگرایی دینی که از دوران عثمانی ها شروع شده بود، در دوره ی ترکیه ی جدید نیز ادامه یافت و شخصیت های مهمی همچون ادیب شریف، محمد عاکف، نجیب فاضل، سزایی کارا کوچ و نوری پاکدل نقش برجسته ای در تولید ادبیات اسلامی در جمهوری ترکیه داشتند و فضای فکری، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی ترکیه در تمام دوران جمهوریت تب و تاب، و فراز و نشیب فراوانی داشت، به طوری که وقوع انقلاب اسلامی ایران در اواخر دهه ی هشتاد میلادی و ظهور اندیشه های انقلابی و جریان های فکری نوگرا و اسلام خواه در ایران، محافل فکری و اجتماعی ترکیه را به شدت تحت تأثیر قرار داد. در حقیقت می توان گفت اتفاقات ایران برای جامعه ی ترکیه بسیار غیر منتظره بود و موجب شگفتی و هیجان بسیار زیاد در این کشور گردید.
آقای دکتر نظیف اوز ترک رئیس سابق اتحادیه ی نویسندگان مسلمان ترکیه در ملاقاتی با اینجانب در بیان این وضعیت توضیح می داد که روشنفکران و انقلابیون ترکیه در سال های قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، با محافل فکری و اسلامی در بسیاری از کشورهای دیگر از جمله مصر، هندوستان و پاکستان ارتباط داشتند، اما از هر گونه تحرک اجتماعی و انقلابی در ایران بی خبر بودند و لذا با شعله ور شدن شعله های نهضت امام خمینیره در ایران، همه ی روشنفکران و اندیشمندان و انقلابیون ترکیه اعم از جریانات انقلابی اسلام گرا و جریانات چپ گرای ضد امپریالیستی این کشور متوجه انقلاب اسلامی ایران و آثار و افکار اندیشمندان و انقلابیون روشنفکر ایرانی گردیدند. در این میان اندیشه ی انقلابی و اسلامی امام خمینی ره به عنوان رهبر انقلاب و آثار روشنفکران صاحب نام همچون مرحوم دکتر علی شریعتی، آیت الله شهید مرتضی مطهری، مرحوم بازرگان و دیگران با اقبال فراوان مجامع فکری و انقلابی در ترکیه مواجه شد و در لیست پر خواننده ترین آثار در ترکیه درآمد. گفته می شود هنوز کتاب های دکتر علی شریعتی از پر فروش ترین کتب در این کشور است. به همین دلیل انتشارات فجر که از انتشارات قدیمی و معروف ترکیه است با خرید حق التالیف این کتب، اقدام به ترجمه و انتشار مجدد آنها نموده است.
البته تأثیرات انقلاب اسلامی ایران در ترکیه منحصر در حوزه-ی فکری و انقلابی نیست؛ بلکه در سی سال گذشته در عرصه های مختلف فرهنگی، دینی، اجتماعی و سیاسی در ترکیه، تحولات گسترده ای اتفاق افتاده است که بخش عمده ای از این تحولات متأثر از فضای انقلابی، سیاسی، دینی و اجتماعی در همسایه ی شرقی این کشور بوده است.
پرسش: مسئله ایرانی بودن یا نبودن مولانا جلال الدین محمد بلخی، که گاهی اوقات از سوی رسانه های رسمی کشور ترکیه مورد توجه قرار می گیرد از جمله موضوعاتی است که حساسیت محافل فرهنگی – ادبی ایران را نسبت به موضع ترکها درباره این شاعر بلندآوازه پارسی گوی موجب شده؛ آیا رایزنی فرهنگی کشورمان در ترکیه در این چارچوب اقدامی انجام داده و حرکتی را برای پیشگیری از مصادره شخصیت های ادبی ایران زمین از سوی دیگر کشورها انجام داده است؟
خلج منفرد: اینجانب بر این اعتقادم که فرهنگ و تمدن عظیم اسلامی که در قرن های اولیه ی اسلام در خراسان بزرگ و فلات ایران نضج گرفت و پرورش یافت و در قرون بعدی در جغرافیای پهناور جهان اسلام گسترش یافت، میراث مشترک ملت های مسلمان است که قرن ها موجب اتحاد و یکپارچگی مسلمانان بوده است و همه ی آنها اعم از ایرانی، ترک و عرب از این میراث ارزشمند بهره برده اند و به آن بالیده اند و برای گسترش آن نیز در سرتاسر جهان تلاش وافری داشته اند. به طور یقین زبان و ادبیات فارسی و آثار ماندگار و مفاخر بزرگ این زبان از عناصر اصلی همان فرهنگ و تمدن مشترک اسلامی است که قرن های متمادی ملت های اسلامی را از نظر فکری و ادبی تغذیه کرده و همه ی این ملت ها اعم از ایرانیان و ترکان این میراث ارزشمند را حفظ کرده و خدمات زیادی برای بسط و گسترش آن داشته اند.
من معتقدم امروز نیز این میراث عظیم باید مایه ی افتخار و وحدت و برادری ملت های اسلامی به ویژه ایرانیان و ترکان باشد و افرادی که برخلاف این مطلب می اندیشند یا سخن می گویند برداشت درست و عمیقی از تاریخ منطقه و شخصیت های بزرگ آن مانند مولانا ندارند. البته متأسفانه چون در ترکیه ی امروز بعضاً به مولانا و اندیشه های بلند او از منظر جهانگردی و اقتصادی نگریسته می شود و این امر موجب برخی موضع گیری های سیاسی و سوء برداشت ها می شود که چندان ارزشی ندارد، اما در همین کشور نیز افراد و شخصیت های فرهنگی و اندیشمند، نگاه بلند و برداشت درست و عمیقی از مولانا و اندیشه های او دارند. در هر حال مولانا و آثار جاویدان او که به زبان فاخر فارسی به جای مانده متعلق به بشریت امروز است و همه ی ما موظفیم درحفظ ومعرفی این میراث گران بها به جهان تشنه ی معنویت امروز تلاش کنیم.
پرسش: روابط ایران و ترکیه در سی و چند سال بعد از انقلاب همواره با فراز و نشیب هایی مواجه بوده است. دولتمردان ترکیه سالها ایران را به حمایت از تروریسم و مداخله در امور داخلی شان متهم می کردند. به نظر شما دلایل این امر چه بوده است؟
خلج منفرد: جامعه-ی ترکیه دارای ویژگی-هایی است که ریشه در تاریخ و جغرافیای این کشور دارند و این ویژگی ها تحقق همگرایی و همبستگی ملی در این کشور را با مشکل مواجه کرده است. یکی از مهمترین این ویژگی ها تنوع قومیتی، دینی و مذهبی است و در حالی که در این کشور پیروان ادیان و مذاهب مختلف اسلامی و قومیت های گوناگونی مانند ترک، کرد، عرب، چرکس، ترکمن، و ... وجود دارد؛ اما سیاست ها و اقدامات مؤثر آموزشی و فرهنگی برای ایجاد همبستگی و روابط مسالمت آمیز بین آنها وجود ندارد، بلکه برخی تبلیغات و اقدامات یک جانبه ی تعصب آلود به ویژه در دوران ترکیه لائیک ها شکاف بیشتر بین این قومیت ها شده است. به طوری که در یک برهه برخی جریانات افراطی حتی وجود کردها در ترکیه را انکار می کردند و آنها را ترک ای کوهی می فتند.
به طور طبیعی در آن دوران دولتمردان لائیک نیز سعی می کردند این مشکل را فرافکنی کنند و منشاء آن را دخالت خارجی معرفی نمایند و چون آنها رابطه ی خوبی با جمهوری اسلامی ایران نداشتند، کشور ما را سال ها متهم به حمایت از گروه های تروریستی می کردند در حالی که در آن سال ها کشور ما خودش قربانی گروه های مختلف تروریستی بود و به شدت با آنها برخورد می کرد. البته جمهوری اسلامی ایران به دلیل ماهیت اسلامی اش همواره از احزاب و گروه های اسلام گرا در ترکیه حمایت معنوی و فکری به عمل می-آورد و رابطه ی خوبی با شخصیت ها و رهبران اسلام گرای ترکیه مانند مرحوم اربکان و شاگردان و طرفداران ایشان داشته است و این از افتخارات جمهوری اسلامی ایران است که البته نظام لائیک ومحافل ضداسلامی در ترکیه این موضع جمهوری اسلامی ایران را به عنوان دخالت در امور داخلی آن کشور تلقی کرده اند.
همچنین سیاست های خوب دولت برخاسته از حزب عدالت و توسعه برای حل مشکلات داخلی این کشور و ایجاد وحدت ملی که در قالب «سیاست گشایش» در موضوعات مختلف از جمله موضوعات کردی، علوی و شیعی اجرا شده است، موفقیت های خوبی در پی داشته و جمهوری اسلامی ایران هم همواره از این سیاست ها حمایت کرده است.
البته یک نکته قابل ذکر است که قدرت های غربی و رژیم صهیونیستی در راستای سیاست های منطقه ای خود برای ایجاد تفرقه بین مسلمانان به طور طبیعی از وجود اختلافات و درگیری ها نهایت بهره برداری را می کنند و علی القاعده اقدامات مداخله جویانه ی خود را در ترکیه داشته اند و دارند.
پرسش: در گزارشی که رایزنی فرهنگی تهیه کرده بود صحبت از پانصد عنوان کتاب از نویسندگان ایرانی است که محافل مختلف در ترکیه در سه دهه گذشته به ترکی استانبولی ترجمه و منتشر کرده اند. لطفا در این باره کمی توضیح دهید و بفرمایید آیا متقابلا آثار نویسندگان ترک نیز در ایران منتشر می شود؟
خلج منفرد: همان گونه که قبلاً گفته شد موج فکری و فرهنگی ناشی از انقلاب اسلامی در ایران، جامعه ی ترکیه را در اواخر دهه-ی ۸۰ و دهه ی ۹۰ میلادی به شدت تحت تأثیر قرار داد. این امر موجب شد که علی رغم محدودیت ها و تبلیغات بسیار گسترده ی نظام لائیک در ترکیه، تحقیق و مطالعه ی آثار مربوط به ایران و انقلاب اسلامی در موضوعات مختلف فکری، فرهنگی، دینی، سیاسی و تاریخی کشور ما مورد توجه زیاد مردم ترکیه قرار گیرد و آثار فراوانی در موضوعات فوق در این کشور منتشر شود. پانصد عنوان کتاب تنها بخشی از آثاری است که در دهه های گذشته درباره ی ایران در ترکیه منتشر شده است و رایزنی فرهنگی حدود سه سال پیش فهرستی از این کتاب ها را آماده و در دانشگاه آنکارا به نمایش گذاشت. به طور یقین تعداد کتب و آثاری که در سرتاسر ترکیه در سی سال گذشته درباره ی ایران، انقلاب اسلامی و مکتب اهل البیت(ع) منتشر شده است بسیار بیشتر از این رقم است.
پرسش: اخیرا خبرهایی از فعالیت نمایندگی فرهنگی کشورمان در ارزروم منتشر شد. آیا تاسیس این نمایندگی در ارزروم اقدام جدیدی است؟ ایران در کدام یک از شهرهای ترکیه نمایندگی فرهنگی دارد؟
خلج منفرد: با توجه به گسترش روابط دو کشور همسایه، ایران و ترکیه در زمینه-های مختلف در سال های گذشته و با عنایت به علاقمندی مردم دو کشور، برای شناخت بیشتر از فرهنگ، هنر و میراث فرهنگی دو کشور، هر دو کشور در صدد برآمده اند تا فعالیت ها و همکاری های فرهنگی را نیز گسترش دهند. حتماً اطلاع دارید که دولت ترکیه یک مرکز فرهنگی فعال و بزرگی به نام «مرکز فرهنگی یونس امره» در یک منطقه ی مهم تهران افتتاح کرده و فعالیت های خوب فرهنگی و ادبی در آنجا دارد. ما هم در ترکیه با عنایت به علاقمندی فراوان مردم مسلمان این کشور، در صدد هستیم در حد مقدورات پاسخگوی نیازهای مردم باشیم. در شهر ارزروم که یک شهر فرهنگی و دینی است و در همسایگی ایران قرار دارد، بخش فرهنگی سرکنسولگری جمهوری اسلامی ایران را در آن شهر فعال تر کرده ایم. در استانبول با وجودی که شهر بسیار مهمی است و ایرانیان از دوران قدیم در آنجا حضور فعال داشته اند و فعالیت های فرهنگی و ادبی خوبی صورت گرفته است، اما متأسفانه ایران در آنجا یک مرکز فرهنگی مستقل ندارد و لازم است در آنجا متناسب با شأن فرهنگی آن شهر یک مرکز فرهنگی فعال داشته باشیم. البته وابستگی فرهنگی در داخل ساختمان کنسولگری جمهوری اسلامی ایران وجود دارد؛ اما این کافی نیست و امیدواریم بتوانیم در آینده-ی نزدیک با کمک دوستان ترکیه-ای اقدامی جدی در این زمینه داشته باشیم.
در آنکارا هم با وجودی که مرکز آموزش زبان فارسی ما سال هاست در آنجا فعالیت می کند و کلاس های زبان فارسی مورد استقبال فراوان است، اما محلی که الان دایر است چندان مناسب نیست و باید این مرکز را هم متناسب با نیاز مردم و در شأن روابط دو جانبه توسعه دهیم.
پرسش: اخیرا روابط سیاسی ایران و ترکیه به دلیل مواضع مقامات دو کشور درخصوص تحولات سوریه با تنش هایی روبرو شده است. این موضوع سبب طرح دیدگاه هایی جدید از جانب نویسندگان مسلمانی مانند صلاح الدین اش یا حتی نورالدین شیرین شده است؛ در عین حال اندیشمندانی مانند دکتر حاتمی و علی بولاچ نیز بر حقانیت موضع ایران در این باره اصرار دارند. در این باره نظر شما چیست؟ فکر نمی کنید مسئله سوریه نباید تا این حد بر روابط ایران و ترکیه تاثیر بگذارد؟
خلج منفرد: درست است که ایران و ترکیه در موضوع سوریه اختلاف نظر دارند، اما روابط دو کشور در همه ی زمینه ها مانند گذشته تداوم یافته و حتی در برخی عرصه ها گسترش بیشتری نیز داشته است. مثلاً میزان مبادلات تجاری دو کشور در سال جاری افزایش یافته است. حتی در زمینه ی فعالیت های فرهنگی نیز جمهوری اسلامی ایران ماه گذشته هفته ی فرهنگی بزرگی در آنکارا برگزار کرد که در سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی انجام فعالیتی در این سطح بی سابقه بوده است. اما در زمینه ی جهانگردی، موضوع سوریه باعث افت شدید تعداد جهانگردان ایرانی به ترکیه شده است.
البته بنده هم معتقدم ایران و ترکیه به عنوان دو کشور مهم و تأثیر گذار در منطقه می توانند با همکاری هم، کمک شایانی به حل بحران در سوریه بکنند و نیازی به حضور قدرت های بزرگ غربی در این موضوع نبود. اما متأسفانه دخالت قدرت های غربی و حضور غیر سازنده ی دولت های وابسته به غرب در منطقه، موضوع سوریه را پیچیده کرده است. با این وجود اگر ایران و ترکیه مستقل از قدرت های فرا منطقه ای برای حل بحران سوریه همکاری کنند، از یک سو خواسته های ملت مسلمان سوریه و ایجاد اصلاحات در آن کشور با روش های مسالمت آمیز ممکن است. همان راهی که کم و بیش در ترکیه طی شد و در سه دهه ی گذشته با فراز و نشیب فراوان نهایتاً حزب عدالت و توسعه در ترکیه به اقتدار رسید و موجب خوشحالی فراوان علاقمندان به این حزب، در جمهوری اسلامی ایران گردید؛ از سوی دیگر اگر ایران و ترکیه در مسأله-ی سوریه همکاری نزدیک داشته باشند راه بر سوء استفاده-ی آمریکا و اسرائیل بسته خواهد شد. چیزی که متأسفانه امروز شاهد آن هستیم و قدرت-های شیطانی از ناآرامی، کشتار و تخریب در یک کشور اسلامی بیشترین بهره را می برند.
منبع: پایگاه تحلیلی - خبری ایران بالکان
https://ccsi.ir//vdci.zawct1auzbc2t.html
ccsi.ir/vdci.zawct1auzbc2t.html