از آغاز ماموریت علیرضا بیکدلی در جایگاه سفیر جمهوری اسلامی ایران در ترکیه بیش از دو سال می گذرد. ماموریتی که بخش عمده آن مصادف با یکی از دوره های دشوار و حساس خاورمیانه از سویی و اختلاف دیدگاههای کشورمان با ترکیه درباره شماری از عمده مسایل منطقه از سوی دیگر بوده است. وضعیتی که به موازات اراده دو کشور مبنی بر تداوم بخشیدن به روند ارتقای روابط فیمابین در عرصه های مختلف، شرایط دشوار و حساسی را برای سیاستگذاران و کنشگران روابط دو کشور مهم منطقه پدید آورده است. با توجه به اهمیت روابط ایران و ترکیه و با عنایت به شرایط حساس منطقه و با انگیزه بررسی ابعاد مختلف مناسبات ایران و ترکیه در پرتو مسایل مختلف اقتصادی ـ تجاری، تحولات عراق و سوریه، بحران یمن، مبارزه با گروههای تکفیری ـ تروریستی و آینده مبارزه با افراط گرایی در منطقه، اختلاف نظرها در مورد تهدیدات منطقه ای، مناسبات ترکیه و رژیم صهیونیستی و انتخابات پارلمانی اخیر این کشور، گفتگوی حاضر با سفیر جمهوری اسلامی ایران در ترکیه به انجام رسیده است.
همشهری دیپلماتیک: ارزیابی کلی جنابعالي از روابط کنونی ایران و ترکیه چگونه است؟
بیکدلی: در حوزه روابط دوجانبه با اهداف تعریف‌شده به پیش می‌رویم. مناسبات روسای جمهور، اعضای دولت، مجالس دو کشور و سایر مراجع رسمی در عالی‌ترین سطح جریان دارد. انتخابات اخیر طبق معمول همه‌ی انتخابات روند رفت‌وآمدها را کند کرده، امیدواریم با تعیین تکلیف دولت ترکیه با سرعت لازم به حرکت خود ادامه دهیم. همکاری‌های فرهنگی که زیرساخت اصلی روابط است بیشتر در حوزه نهادهای غیردولتی دو کشور جریان دارد. همکاری‌های اقتصادی و تجاری با تعیین هدف 30 میلیارد دلار، نقطه قوتِ روابط است. در این زمینه افزایش پیوندهای متقابلا سودمند در زمینه‌های انرژی، حمل‌ونقل، تجارت، صنعت و امور مالی در دستور کار است. توجه بخش خصوصی ترکیه به ایران در حال افزایش است. در حوزه تحولات منطقه خاورمیانه علی‌رغم اشتراک منافع و ضرورت مشارکت در حل‌وفصل مشکلات شاهد اختلاف نظر هستیم. در موضوعات مبارزه با تروریسم و یمن زمینه برای همکاری هست. همکاری‌های دو کشور در سازمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی خوب ارزیابی می‌شود. در مجموع تلاش داریم اشتراکات را افزایش دهیم و در عین حال توافق داریم از تاثیرگذاری مسائل منطقه بر روابط دو جانبه جلوگیری نماییم.
همشهری دیپلماتیک: آیا به نظر شما گسترش روابط ایران و ترکیه متوازن است؟
بیکدلی: ایران کشوری بزرگ، مهم و با ثروت‌های فراوان است. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران صفت تاثیرگذاری نیز به این مجموعه ویژگی‌ها افزوده شد. قدرت‌های سلطه‌گر برای مهار ایران طرح‌های متعدد را اجرا کردند که یکی از مهم‌ترین آنها جداسازی ایران از محیط بین‌الملل و به‌ویژه محیط پیرامون، یعنی حوزه‌ای بود که ایران در آن مزیت‌های فرهنگی و جغرافیایی زیادی دارد. در این راستا از اختلافات قومی، مذهبی، تاریخی و نگرانی‌های همسایگان سوءاستفاده کردند. جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، ایران‌هراسی و القای ترس از صدور انقلاب، حمایت آنها از تروریسم در افغانستان و عراق، رخنه در سیاست سایر کشورهای منطقه با هدف تخریب روابط و تبدیل آنها به سیاست‌هایی علیه ایران، تحریم اقتصادی و تلاش سازمان‌یافته صهیونیسم علیه ایران نمونه‌هایی از این اقدامات است که عمق عملیات مزبور را نشان می‌دهد. در چنین محیطی موفقیت ایران در حفظ و گسترش روابط دوستانه با کشورها و ملت‌های دیگر از جمله همسایگان، موضوعی با اهمیت است. جمهوری اسلامی ایران بر اساس منافع ملی و در پرتو اصول خود کوشیده تا روابطش را با همسایگان گسترش دهد. راهبرد مهم سیاست خارجی دولت یازدهم نیز همین امر است. در این راستا تعامل در چهارچوب برد ـ برد مورد تاکید است. ایران در دو دهه اخیر به جایگاه و نقش مهمی در اقتصاد ترکیه دست یافته است. ایران در سیاست خارجی ترکیه و ترکیه در سیاست خارجی ایران کشورهایی مهم به شمار می‌روند و روابط آنها برای دو طرف، منطقه و سایر کشورها حایز اهمیت است. از این نظر می‌توان ادعا کرد روابط طرفین پایاپای و دربردارنده‌ی منافع متقابل دو کشور است.
همشهری دیپلماتیک: روابط جمهوری اسلامی ایران و دولت حزب و عدالت و توسعه در ترکیه در طول بیش از دوازده سال حکومت این حزب بر ترکیه عمدتا خوب بوده و حاکی از اراده سطح بالایی برای همکاری طرفین بوده است، چشم‌انداز روابط دو کشور را چگونه ارزیابی می‌فرمایید؟
بیکدلی: جریان‌های سکولار در دهه 1980 و 1990 از گرایش مردم مسلمان ترکیه و علاقه آنها به انقلاب اسلامی ایران نگران بودند. ایران را تهدیدی بالفعل می‌دانستند. از نزدیکی مردم ترکیه به ایران جلوگیری و آنها را از ایران می‌هراساندند. رسانه‌های ترکیه عمدتا علیه ایران بودند. اما جاذبه‌های ناشی از مشترکات فرهنگی دو کشور بر این نگرانی غلبه کرد و نسل جوان این کشور به ما نزدیک شدند و درک کردند که دست‌هایی جداسازی مردم ایران و ترکیه را هدف گرفته است. زمانی‌که در ترکیه عده‌ای فریاد می‌زدند «اسلام‌گراها به ایران و کمونیست‌ها به شوروی بروند» جوانان بسیاری با مطالعه اندیشه انقلاب اسلامی دریافتند ترکیه و ایران مشترکات بسیار زیادی دارند و از زمینه‌های دوستی گسترده‌ای برخوردارند. بسیاری از اسلام‌گرایان ترکیه که بعدها در دهه 2000 به قدرت رسیدند از نسل همین جوانان بودند که برای گسترش روابط گام برداشتند. روابط ایران و ترکیه بعد از آن تحت تاثیر دو میدان متعارض قرار داشت. یکی طرفداران گفتمان تقابل که روابط ایران و ترکیه را به نفع خود نمی‌دانستند، دیگری طرفداران گفتمان تعامل که با تکیه بر مشترکات فرهنگی و دینی، مناسبات دو کشور را دربردارنده منافع برای هر دو طرف و برای منطقه و جهان اسلام می‌شمردند. مادامی که دو کشور موفق شوند روابط را در حیطه‌های چالش با تعامل مدیریت نمایند ما شاهد گسترش روابط خواهیم بود. مخالفان روابط ایران و ترکیه که دشمنان منطقه‌ای و بین‌المللی دو کشور نیز مشوق آنها هستند، دست از تلاش تخریبی برنداشته‌اند. مراقبت می‌کنیم این موارد روابط‌مان را تحت‌الشعاع قرار ندهد. نکته قابل توجه در این زمینه توجه به این واقعیت است که سیاست و قدرت در ترکیه در دهه گذشته دستخوش تغییرات مهمی شد و کماکان در حال تغییر است. احزاب گرایشات خود را به تناسب رویکردهای مردم ترکیه تعدیل می کنند. و رویکردهای مردمی در مجموع طرفدار تعامل در سیاست خارجی است.
همشهری دیپلماتیک: انتخابات اخیر به منزله‌ی یک نقطه عطف در ترکیه معرفی می‌شود، نظر شما در باره تاثیر این انتخابات در روابط ایران و ترکیه چیست؟
بیکدلی: خط کلی همان است که اشاره کردم. دو کشور باید بررسی کنیم چه چالشی پیشِ روی تعامل دو طرف است و برای رفع آن تلاش کنیم. ما به سهم خود ترکیه را به منزله‌ی کشور همسایه مسلمانی که ظرفیت شراکت با ما دارد می‌شناسیم. ابراز احساسات رسانه‌ها و کارشناسان ما نسبت به تحولات داخلی ترکیه باید متناسب با اهداف روابط ایران و ترکیه باشد. ما نباید درگیر تحولات داخلی ترکیه شویم. باید ترکیه را در جایگاهی که اشاره شد، ببینیم. در همه حال باید برای تقویت روابط و دستیابی به هدف مشترک با همه عناصر بزرگ و کوچک که در پویایی این واحد مهم و موثر نقش دارند رابطه برقرار کنیم، احترام بگذاریم و هم‌افزایی داشته باشیم. هدف اصلی ادامه‌ی حرکت در مسیر تعامل شامل همکاری، همگرایی روزافزون تا شراکت راهبردی تعیین‌شده است. در نظام‌های پارلمانی و حزبی مفاهیمی مانند شکست و پیروزی احزاب یا شخصیت‌ها مفاهیم داخلی، سیال و گذرا است.
همشهری دیپلماتیک: جنابعالی در حوزه‌های همکاری دو کشور به روابط اقتصادی و جایگاه مهمی که ایران در اقتصاد ترکیه بدان دست یافته است اشاره فرمودید. به نظر شما چرا در سال‌های اخیر به‌رغم پاره‌ای اختلاف‌نظرهای دو کشور به‌ویژه در عراق و سوریه که جنابعالی نیز تلویحا بدان اشاره نمودید، همکاری‌های اقتصادی روند روبه‌رشد خود را حفظ کرده است؟
بیکدلی: اقتصاد از مظاهر مهم روابط خارجی است. روابط اقتصادی ایران و ترکیه به‌منزله‌ی دو کشور همسایه از زمینه‌های مهم برخوردار است. به نظرم از زمان مرحوم نجم‌الدین اربکان که از سردمداران تعامل ملل مسلمان بودند، روابط اقتصادی دو کشور روند پیشرفت چشمگیر را آغاز نمود. به عبارتی مستحکم‌ترین پیوند اقتصادی یعنی موافقتنامه صادرات گاز به ترکیه در این دوره امضا شد. در نتیجه روند جدیدی در روابط دو کشور آغاز شد و در دولت‌های حزب عدالت و توسعه ادامه یافت. بهبود همکاری‌های اقتصادی در این سطح نقش مشوق و انگیزشی برای گفتمان تعامل داشته است. پیش‌تر به جایگاه مهم همسایگان در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران اشاره کردم، این همکاری‌ها برای ایران در شرایط تحریم از اهمیت بیشتری برخوردار بوده است. اما این به معنی یک‌طرفه بودن مناسبات اقتصادی دو کشور نیست. راز تداوم همکاری‌ها به‌رغم پاره‌ای اختلاف‌نظرها همین‌جاست. ترکیه کشوری پرجمعیت با اقتصاد روبه‌رشد اما توام با عدم اطمینان است. این کشور با بهره‌گیری از فرصت‌های ناشی از تحولات منطقه‌ای و با تکیه بر واردات سرمایه خارجی مدل خود از توسعه اقتصادی را در 12 سال اخیر شکل داده است. با وجود بدهی خارجی سنگین و پس‌انداز ملی پایین، اقتصاد ترکیه مسیری دشوار اما موفق را در این سال‌ها طی کرده و رضایت نسبی مردم را کسب نموده است. حزب عدالت و توسعه بخش مهمی از موفقیت‌های انتخاباتی‌اش را در این سال‌ها مرهون دستاوردهای اقتصادی در محیط عدم اطمینان بوده است. این کشور برای ایجاد انگیزه و تحرک سند چشم‌انداز بلندپروازانه‌ای را ترسیم نموده و تلاش می‌کند به سمت آن حرکت کند، لذا دستیابی به اهداف اقتصادی برای هر دولتی حیاتی و به معنی ادامه حضور در قدرت و حفظ آرای مردم است. ترکیه از اردیبهشت 1392 به این‌سو در حوزه‌های اجتماعی و سیاست داخلی و خارجی با چالش‌هایی مواجه بوده است. شکل‌گیری بخش خصوصی پویا در ترکیه و تعهدات بخش دولت به این گروه، توجه احزاب به ظرفیت‌های بخش خصوصی و نقش تشکل‌های مدنی در نتایج انتخابات موجب شده تا توجه به امور تجاری و اقتصادی در سیاست خارجی ترکیه رشد کند. اکنون آینده‌ی ترکیه را با مفهوم توسعه تعریف می‌کنند و تلاش می‌کنند دولت رفاه را منشأ وحدت ملی و کاهش شکاف‌های اجتماعی و تامین‌کننده مشارکت عمومی معرفی کنند. در این‌جا تلاش می‌شود واقعیت‌هایی مانند آرمان‌های اسلام‌گرایان، رویکردهای سکولارها و طرفداران لیبرالیسم و آمال ملی‌گراها و حتی ادعاهای قومی را در چهارچوب اقتصاد و رفاه پاسخگو شوند. خواهیم دید که همین عامل به منزله‌ی ضامنی برای عبور از چالش‌های پیشِ روی دولت ائتلافی در ترکیه عمل خواهد کرد، چنانچه حزبی این واقعیت را در نظر نگیرد با واکنش مردم مواجه خواهد شد. می‌خواهم نتیجه بگیرم چنین ترکیه توسعه‌محور که در آفریقا و آمریکای لاتین به دنبال فرصت‌هایی برای دستیابی به اهداف اقتصادی و تحقق برنامه‌های دولت رفاه می‌گردد نمی‌تواند نسبت به بازار بزرگ، منابع معدنی و انرژی و راه‌های ترانزیتی و گردشگران ایران بی‌تفاوت باشد. به این ترتیب معلوم است که رابطه با ایران که از همسایگان بزرگ و ثروتمند ترکیه است نمی‌تواند عاری از توجهات اقتصادی باشد. این رویکرد فرصت‌های جدیدی را برای همکاری متقابل دو کشور و ایجاد روابط مکمل فراهم می‌کند و نوعی ضمانت برای تقویت پیوندهای همه‌جانبه را پدید می‌آورد.
همشهری دیپلماتیک: وضع تعرفه ترجیحی در مبادلات اقتصادی میان ایران و ترکیه را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ تعرفه ترجیحی تا چه اندازه می‌تواند سطح مبادلات تجاری میان ایران و ترکیه را افزایش دهد؟ جنابعالی به تازگی ارزیابی مثبتی نسبت به تحول کیفیت روابط اقتصادی ایران و ترکیه ارائه نموده‌اید، خواهشمندم دراین‌باره توضیح بیشتری دهید.
بیکدلی: اگر حرکت به سمت ایجاد پیوندهای عمیق با همسایگان را یکی از راهبردهای سیاست خارجی ایران عنوان کنیم در بخش تجاری انعقاد توافقنامه تجارت ترجیحی یک اقدام ضروری در این مسیر بوده است. از 20 دی‌ماه 1393 یعنی اول ژانویه 2015 موافقتنامه تجارت ترجیحی ایران و ترکیه اجرایی شد. این موافقتنامه یک سند تجاری است که بر اساس آن دو طرف توافق می‌کنند بر اساس فهرستی از اقلام که ضمیمه موافقتنامه است هنگام ورود کالاهای مندرج در آن فهرست‌ها از یکدیگر تعرفه کم‌تر از ارقام مندرج در جدول تعرفه‌های گمرکی دو کشور دریافت کنند. این سند بعد از مذاکرات طولانی کارشناسی در جریان سفر آقای اردوغان به تهران در بهمن‌ماه 1392 امضا شد و به سرعت اجرایی شد. توافقنامه‌ای که نماد جدیت دو دولت در مسیر تقویت پیوندها و از دستاوردهای خوب روابط دو طرف به‌شمار می‌رود. به نظرم اجرای توافقنامه تجارت ترجیحی سه دسته آثار بر روابط ایران و ترکیه دارد:
دسته اول آثار مستقیم بر روابط تجاری است که انتظار می‌رود بر اساس همین فهرست موجود که شامل 260 قلم کالا می‌شود نزدیک به 10 درصد افزایش حجم تجارت را در سال آینده شاهد باشیم. برخی از اقلام کالاهای خارجی قبلا به دلیل بالا بودن تعرفه‌ها از مجاری غیر رسمی وارد کشور می‌شدند. مثلا در حوزه پوشاک در کنار مشکلات صنعت نساجی کشور، روند قاچاق کالا در سال‌های گذشته به ریسندگی، بافندگی و دوزندگی ما لطمه زده است. شاید بتوان انتظار داشت بخشی از این کالاها به اعتبار تعرفه ترجیحی از مجاری رسمی و پس از پرداخت عوارض گمرکی وارد کشور شوند. یعنی افزایش آمار صادرات الزاما به معنی افزایش صادرات نخواهد بود. بلکه شفافیت در واردات یکی از نتایج مثبت تجاری این توافقنامه است. متقابلا ما امتیازاتی را از ترکیه دریافت کرده‌ایم که اگر درست و هماهنگ با وزارت جهاد کشاورزی استفاده شود می‌تواند به گسترش بازار به نفع این بخش کمک نماید. محصولات صنعتی در ترکیه عمدتا مشمول مقررات موافقتنامه گمرکی اتحادیه اروپاست و اختیار آن از دست ترکیه بیرون است. اما در مورد کالاهای کشاورزی که متوسط تعرفه‌های ترکیه حدود 40 درصد است امتیازات خوبی به‌دست آمده که باید استفاده کنیم. از این دست آثار دیگری هست که کارشناسان برمی‌شمارند.
اما دسته دوم آثاری جانبی است که بر روابط اقتصادی دو کشور خواهد داشت. این توافقنامه ممکن است موجب تغییر نگرش بخش خصوصی و دولتی ترکیه نسبت به ایران شود و آنها را برای همکاری جدی‌تر و شفاف‌تر با ایران تشویق نماید. حوزه‌های نوینی از همکاری‌ها را توجیه‌پذیر نماید. ابزارهای جدید برای تنظیم و تعادل روابط اقتصادی متقابل فراهم کند. صادرکنندگان ترک را به‌جای ارتباط با دلالان به حضور و کار مستقیم در بازار ایران تشویق نماید. بین بازرگانان ترکیه رقابتی ایجاد کند که می‌تواند به نفع مصرف‌کننده و صنعت کشورمان باشد. منظورم احتمال ایجاد مراکز فروش، تولید مشترک و سرمایه‌گذاری ترکیه در ایران است. به علاوه می‌تواند ترک‌ها را رفته‌رفته به دیدن کالاهای ایرانی در بازارشان عادت دهد.
دسته سوم تجارب کارشناسی ناشی از کار با این توافقنامه است. نقدها و حمایت‌هایی که اکنون در باره این سند می‌شود یک تجربه و دستاورد است. توجه تجار به موضوع تجارت ترجیحی، ایجاد کارگروه برای تقویت این توافقنامه، توجه کشور به چگونگی استفاده از فرصت‌های ناشی از تعرفه ترجیحی و آثار این توافقنامه بر روابط تجاری خارجی کشور هم از جمله این تجربیات است.
ترکیه در کوتاه‌ترین زمان با مطالعات کارشناسی، برگزاری نمایشگاه تجاری، اعزام هیات‌های تجاری و سفر وزرای اقتصادی، فرصت‌های موجود در توافقنامه را شناسایی و برای تبدیل آن به ثروت حرکت نموده است. در رسانه‌های ترکیه صحبت از این است که تجار ترک چه کار کنند تا با وجود مشکلات اقتصادی ناشی از تحریم در ایران، مانند خریدوفروش مدت‌دار و به‌اصطلاح چکی، تغییرات نرخ ارز، مسائل مربوط به انتقال پول و... بتوانند سود بیشتری حاصل کنند یا ضرر نکنند. مرجع ایرانی نیز در حال اقدام متقابل است. هر چند در ماه‌های اخیر بیشتر مجبور بوده به دفاع از امضای توافقنامه و مواجهه با انتقادات و فشارها بپردازد. یعنی انرژی که باید صرف شناسایی بیشتر و ورود به بازار ترکیه می‌شد همین‌جا درگیر شده است. استفاده از فرصت‌ها، ضرورت حرکت برای تثبیت دستاوردها، شناخت نقاط ضعف و قوت بازار ترکیه و حرکت برای استفاده از تعرفه ترجیحی 140 قلم کالا برای ما بسیار مهم است. با اتکا به قرارداد تجارت ترجیحی قرار است نمایشگاهی در راستای حمایت از صادرات ایران به ترکیه در تابستان امسال در استانبول برگزار شود. بخش خصوصی ایران هم باید در مورد توجه به این فرصت‌ها آموزش ببینید. این خود یکی از دستاوردهاست.
همشهری دیپلماتیک: برخی تحلیلگران با توجه با ادبیات به‌کار گرفته‌شده توسط ریاست جمهوری ترکیه در مورد بحران یمن، از احتمال گشوده شدن چالش‌های جدیدی علاوه بر اختلافات در موضوع سوریه و عراق در حوزه سیاست‌های منطقه‌ای بین جمهوری اسلامی ایران و ترکیه سخن می‌گفتند، تا بدانجا که گمانه‌زنی‌های جدی مبنی بر لغو سفر ریاست جمهوری ترکیه به ایران مطرح شد. البته این سفر در موعد مقرر در 18 فروردین‌ماه 1394 انجام شد. سفری که دستاوردهای آشکاری در برخی موضوعات منطقه‌ای همچنین مناسبات دو کشور داشت و انجام آن به‌رغم فضای تنش‌آلود حاکم بر ادبیات دیپلماتیک طرفین در روزهای مذکور مؤید شالوده‌ها و بن‌مایه‌های بسیار مستحکم روابط جمهوری اسلامی ایران و ترکیه بود. خواهشمندم در مورد وجوه مختلف، اهمیت و دستاوردهای این سفر توضیح ارائه فرمایید.
بیکدلی: سفر رئیس جمهور ترکیه به ایران در پاسخ سفر رئیس جمهوری اسلامی ایران به ترکیه در خردادماه 1393، انجام شد. تشکیل دومین شورای عالی روابط ایران و ترکیه یا به‌اصطلاح کابینه مشترک از برنامه‌های اصلی این سفر بود. دستور کار این شورا در ادامه اولین جلسه شورای عالی در 19 خردادماه 1393 در آنکارا شکل گرفته بود. ماهیت شورای اول اقتصادی بود و مهم‌ترین دستور کار آن نیز توسعه همکاری در بخش‌های انرژی، بانکی، حمل‌ونقل، تجارت، صنعت و گردشگری بود. سفر جناب آقایان واعظی، طیب‌نیا و آخوندی و سرکار خانم ابتکار به ترکیه و سفر وزرای توسعه، اقتصاد، صنعت، گمرک و تجارت ترکیه به ایران در راستای پیگیری توافقات اولین اجلاس شورای عالی روابط بود و در عین حال دستور کار دومین اجلاس را هم شکل داد. همکاری در بخش‌های مالی، انرژی، حمل‌ونقل، صنعت و تجارت کماکان مهم‌ترین موضوعات اقتصادی این سفر بود. در حوزه تحولات منطقه‌ای درباره یمن مواضع مشترکی اتخاذ شد. دو کشور بر روی 4 محور برای کمک به حل‌وفصل مسالمت‌آمیز تجاوز عربستان به یمن توافق کردند. البته بعد از این سفر ترکیه وارد فضای رقابت‌های انتخاباتی شد، امیدوارم با تعیین تکلیف دولت جدیدِ ترکیه همکاری‌های دو کشور در موضوعات منطقه‌ای تقویت شود.
همشهری دیپلماتیک: جنابعالی زمینه همکاری ایران و ترکیه در خصوص مبارزه با داعش را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ به‌ویژه با توجه به این‌که دولت ترکیه چندی پیش تشکیل و آموزش نیروهایی در نزدیکی موصل برای مقابله با داعش را پیگیری کرده است.
بیکدلی: آینده مبارزه با تروریسم، افراطی‌گری، اختلافات قومی و مذهبی و به‌طور کلی ایجاد ثبات در منطقه به آینده‌ی مناسبات جمهوری اسلامی ایران و ترکیه بستگی دارد. همه‌ی بازیگران منطقه این واقعیت را می‌دانند و در راهبردهای خود روی آن حساب باز کرده‌اند. ترکیه کشوری است که با خطر تروریسم درگیر بوده و در این زمینه سابقه همکاری بین ما و این کشور وجود دارد. ترکیه نیز داعش را جریان تروریستی و یکی از تهدیدهای موجود علیه منافع خود می‌داند. اما دامنه تحولات خاورمیانه و نوع نگاه ترکیه نسبت به روندهای سوریه از جمله تحولات شمال سوریه و ذهنیت ژئوپلیتیک فعلی در این کشور موجب شده تا در اولویت‌بندی تهدیدها با ما تفاوت‌هایی داشته باشند. این موضوع اولویت‌بندیِ تهدیدها موضوعی است که در ترکیه نیز بر سر آن اختلاف نظر وجود دارد. با این وجود کارشناسان معتقدند که دو کشور در مبارزه با تروریسم در کنار هم خواهند بود و مبارزه با تروریسم از عواملی است که می‌تواند دیدگاههای دو کشور را در مسائل منطقه‌ای به یکدیگر نزدیک‌تر کند.
همشهری دیپلماتیک: با وجود اختلاف‌نظرهای موجود میان ایالات متحده و ترکیه بر سر مبارزه با داعش در سوریه و عراق، توافقات صورت‌گرفته میان دو طرف در خصوص آموزش نیروهای به اصطلاح میانه‌روی سوری در ترکیه و حمایت مالی از این گروه‌ها از ماه مه 2015 اجرایی شده است و نتیجه‌ی حمایت سازماندهی‌تر شده‌ی عربستان سعودی و ترکیه از تروریست‌هایی که تحت عنوان ائتلاف به اصطلاح ملی نیروهای انقلابی و مخالفان سوری تشکل یافته‌اند به پیشروی‌های چشمگیر این نیروها در سوریه و سقوط ادلب و تهدید بیش‌ازپیش دولت سوریه منتهی شده است. موضوعی که نشانگر تداوم ائتلاف ترکیه‌ای سعودی در برابر دولت سوریه با حمایت غربی‌ها است. نقش‌آفرینی کنونی ترکیه در سوریه را در تداوم سیاست‌های چهار سال اخیر این کشور چگونه ارزیابی می‌فرمایید؟
بیکدلی: تحولات خاورمیانه از پیچیدگی‌ها و ابهام زیادی برخوردار است. همه کشورهایی که زمانی برای کسب منافع گذرا برای این تحولات برنامه‌ریزی کرده بودند اکنون با نگرانی سعی در پس کشیدن پای خود از تهدیدات ناشی از این تحولات دارند. هر کشوری سعی می‌کند بر اساس درک خود از تحولات، منافع ملی‌اش را تأمین و خطر را از مرزهایش دور کند. در چنین شرایطی تلاش برای درک و تشریح منطق رفتار هر یک از بازیگران از وظایف مهم کارشناسان روابط بین‌الملل است. این‌که آیا این منطق رفتاری صحیح است یا صحیح نیست موضوع ثانوی است. واقعیت این است که هر کشوری بر اساس درک و ذهنیت خود رفتار می‌کند. ترکیه دو سال گذشته تحت فشارهای داخلی و بین‌المللی به‌سر برده است. مواضع این کشور در این زمینه تحت تاثیر برداشت‌هایی است که از تحولات خاورمیانه و تحولات داخلی ترکیه دارند. یعنی برای درک مواضع ترکیه باید از زاویه دید آنها، تحولات سیاست خارجی و داخلی ترکیه را مورد توجه قرار داد. بدیهی است سایر بازیگران از فرصت‌هایی که از این رهگذر برای آنها فراهم می‌شوند بهره‌برداری خواهند کرد. اکنون در ترکیه دو دیدگاه متعارض در مورد سوریه شکل گرفته است.
گروه مخالف حزب عدالت و توسعه نگران لیبیایی شدن مساله سوریه هستند. با این فرق که سوریه 900 کیلومتر مرز با ترکیه دارد و تحولات آن‌جا بر ترکیه تاثیر جدی خواهد داشت. برای نمونه دلیل ائتلاف تاکتیکی برخی از نیروهای معارض و گروههای تروریست در سوریه در ماه‌های اخیر هر چه که باشد نتیجه‌اش خونریزی و ویرانی بیشتر و سرازیر شدن ده‌ها هزار آواره جدید به سمت ترکیه بوده است.
همشهری دیپلماتیک: با توجه به رویدادهای ماه‌های اخیر در صحنه خاورمیانه و به ویژه درگیری‌های میان فلسطینی‌ها و صهیونیست‌ها در فلسطین اشغالی، نظر جنابعالی نسبت به مواضع ترکیه در این زمینه چیست؟ اقدام وزیر خارجه ترکیه در اجلاس داووس در اعتراض به رژیم صهیونیستی را چگونه ارزیابی می‌فرمایید؟
بیکدلی: ترکیه بعد از سیاست مشکل صفر با همسایگان، گفتمان مقابله با ظالم و دفاع از مظلوم را در سیاست خارجی خود طرح نموده است. این گفتمان را در چهارچوب ارزش‌های دینی بکار گرفته و به همین دلیل در حوزه‌های سیاسی و تبلیغی، اسرائیل را به ویژه بعد از واقعه کشتی «ماوی مارمارا» به عنوان ظالم مورد هدف قرار می‌دهد. این گفتمان، منطق سیاست خارجی ترکیه در مصر، سوریه و فلسطین می‌باشد. دولت ترکیه که خاستگاه اجتماعی و پایگاه انتخاباتی آن‌را بخشی از دینداران ترکیه تشکیل می‌دهند به افکار عمومی این کشور در این زمینه اهمیت می‌دهد. در عین حال فشارهای سیاسی و اقتصادی لابی صهیونیستی با حمایت آمریکا و اروپا جریان دارد. رئیس جمهور ترکیه در برخی از سخنرانی‌های خود به توطئه‌های لابی بهره و نزول‌خواران وابسته به صهیونیست‌ها در ترکیه اشاره کرده‌اند.
همشهری دیپلماتیک: با این وجود ترکیه کماکان روابط اقتصادی خود را با رژیم صهیونیستی حفظ و در برخی از حوزه‌ها توسعه داده است، این پدیده را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
بیکدلی: این ادعایی است که احزاب مخالف دولت ترکیه نیز مطرح می‌کنند. در این‌جا توضیح دولت ترکیه این است که از دو موضوع متفاوت یعنی موضع دولت و رفتار بخش خصوصی صحبت می‌شود. به‌نظر می‌رسد در این مورد به دلایلی حوزه اقتصاد مختصات متفاوتی از حوزه سیاسی داشته باشد. حتی درباره سوریه نیز دادوستد بازرگانان ترکیه با طرف‌های درگیر در این کشور گزارش می‌شود و مخالفت دولت ترکیه با آقای بشار اسد مانع از تجارت بخش خصوصی ترکیه با آن‌جا نشده است. بازرگانان ترکیه برای کار در محیط‌های ناامن و بحرانی تجربه کسب کرده‌اند.
همشهری دیپلماتیک: برخی گمانه‌زنی‌ها حاکی از این است که اجرای پروژه گاپ در ترکیه در آینده باعث ایجاد بحران آب برای برخی کشورهای خاورمیانه از جمله عراق و سوریه خواهد شد و از سوی دیگر شواهد حاکی از حضور فعال شرکت‌های غربی و اسراییلی در این پروژه است، تبعات اجرای چنین پروژه‌هایی را به‌ویژه در شرایط کنونی منطقه چه مواردی می‌دانید؟
بیکدلی: موضوع آب در سیاست خارجی و روابط بین‌الملل رفته‌رفته اهمیت بیشتری کسب می‌کند. با توجه به سرعت رشد جمعیت، شهری‌سازی، فعالیت‌های اقتصادی، مسایل محیط زیست و منابع طبیعی، تغییرات اقلیمی و گرمایش زمین و از همه مهم‌تر نیاز به آب آشامیدنی و آب مورد نیاز برای کشاورزی و صنعت، امروز آب به یکی از مهم‌ترین محورهای مذاکرات دیپلماتیک تبدیل شده است. آب ماده‌ای است که در بیشتر بخش‌های اقتصاد مانند کشاورزی، صنعت، انرژی، گردشگری، مسکن و بهداشت مورد نیاز است. از آن مهم‌تر آب در آینده اهمیت زیادی در حوزه سیاست خواهد داشت. بررسی جدول رشد سرمایه‌گذاری مستقیم دولت ترکیه در حوزه‌های مختلف اقتصادی در برنامه پنج‌ساله دهم نشان می‌دهد بعد از بخش حمل‌ونقل با 34 درصد رشد، آب بیشترین میزان رشد سرمایه‌گذاری را به خود اختصاص خواهد داد. ترکیه در برنامه توسعه اقتصادی خود راهبرد فعال‌سازی استفاده از آب در بخش کشاورزی را دنبال می‌کند. 73 درصد از آب مصرفی ترکیه در بخش کشاورزی این کشور استفاده می‌شود. گاپ (GAP) مخفف اصطلاح «Güneydoğu Anadolu Projesi» به معنای «پروژه جنوب شرقی آناتولی» است که در راستای برنامه ترکیه برای استفاده از آب‌های بالادستی این منطقه برای توسعه نواحی‌ای از این کشور است که ویژگی خاصی دارند. همان‌طور که گفتم ترکیه سیاست اجتماعی خود را با توسعه اقتصادی گره زده و باید توجه داشت که به‌ویژه در مناطقی که کشاورزی بخش اصلی زندگی مردم را تشکیل می‌دهد آب پایه هر تحولی است. البته برنامه‌های ترکیه در این زمینه می‌تواند آثار مهمی بر مناطق پایین‌دست داشته باشد. در این زمینه باید مفهوم «رشد سبز» مورد توجه قرار گیرد و سازگاری بیشتر با محیط زیست مورد توجه باشد اما به هر حال نوعی بازی با حاصل جمع صفر جریان دارد. موفقیت طرف بالادست به بهای محدودیت‌ها و مشکلات طرف پایین‌دست حاصل می‌شود و دعوای آب هم سر همین است.
همشهری دیپلماتیک: روابط جمهوری اسلامی ایران و دولت حزب و عدالت و توسعه در بیش از ده سال حکومت این حزب بر ترکیه به‌رغم همه فرازونشیب‌ها عمدتا خوب بوده و حاکی از وجود و تداوم اراده سطح بالایی برای همکاری طرفین بوده است، چشم‌انداز روابط را چگونه ارزیابی می‌فرمایید؟
بیکدلی: روابط دو کشور در بخش دوجانبه سیر روبه‌رشد مناسبی داشته است. ظرفیت‌های استفاده نشده زیادی وجود دارد. با این وجود همین میزان کنونی در بین همسایگان ما بی‌نظیر است. اما دو کشور با مسئولیت‌های مهم و در مواردی جدیدی در حوزه منطقه و جهان اسلام مواجه هستند که توجه به آنها می‌تواند روابط دو کشور را سمت‌وسوی نوینی بدهد. اگر دو کشور بتوانند برای مشکلات منطقه راه‌حل‌های منطقه‌ای ارائه کنند، اگر بتوانند با جلب همکاری سایر کشورها روند همگرایی منطقه را اجرایی کننند و زیرساخت‌های موجود مانند سازمان همکاری اسلامی، سازمان همکاری اقتصادی (اکو)، هشت کشور اسلامی و... را در جهت حل مشکلات منطقه فعال نمایند چشم‌اندازهای متفاوتی پدید خواهد آمد.
همشهری دیپلماتیک: با عنایت به همسایگی و دامنه گسترده روابط ایران و ترکیه، از حوزه‌های اقتصادی و مالی تا سیاسی و امنیتی و از عرصه‌های اجتماعی و فرهنگی تا مراودات مردمی که مورد توجه قرار دادید، عرصه‌های مغفول و ظرفیت‌های بالقوه و اولویت‌دار مناسبات طرفین را چه مواردی می‌دانید؟
بیکدلی: روابط ترکیه با ایران به‌طور سنتی روابط رسمی دولت‌ها و یا شمار محدودی از تجار بوده است. اما در سال‌های اخیر مردم ما سفرهای زیادی به ترکیه دارند و شمار زیادی از دانشجویان ایرانی در آن کشور مشغول تحصیل هستند. این موجب ارتقای شناخت ایران از ترکیه شده است. البته همین سفرها شناخت مردم ترکیه از ایران را نیز بیشتر کرده است. این برای ما مزیت است. از این مجاری می‌توان دریافت که چه فرصت‌هایی برای همکاری هست و چه تهدیدهایی وجود دارد. رفتار پخته‌تری داریم و در این زمینه ما از ترکیه جلوتر هستیم، زیرا مردم ترکیه و حتی نخبگان این کشور هنوز پایشان به ایران باز نشده است. این کاری است که هم آثار اقتصادی دارد و هم مهم‌تر از آن ریشه‌ی پیوندها را تقویت و مستحکم می‌کند. الان در ترکیه هنوز بخش عمده‌ای از مردم در مورد ایران تحت تاثیر القائات طرف سوم می‌باشند. مهم‌ترین تحولی که می‌توان آن‌را حرکتی اساسی در روابط تعبیر کرد آغاز سفرهای مردم ترکیه به ایران به صورتی است که اکنون ما از ایرانیان در سفر به ترکیه شاهد هستیم. یعنی به نظرم حوزه گردشگری مهم‌ترین حوزه مغفول روابط است. برای این بخش روابط باید کارهای ملی جذاب انجام داد و قبل از هر کاری باید ذهنیت و پیش‌داوری طرف مقابل را اصلاح کرد. این پیچ را عبور کنیم وضعیت بهتری در حوزه‌هایی مثل مناسبات علمی و پژوهشی و فرهنگی نیز خواهیم داشت.
همشهری دیپلماتیک: اکنون و در حالی‌که حدود بیست‌وهفت ماه از آغاز ماموریت جنابعالی در جایگاه سفیر جمهوری اسلامی ایران در ترکیه سپری شده است، و در شرایطی که به‌رغم روابط گسترده و دوستانه دو کشور، دشواری‌ها و پیچیدگی‌های بغرنجی نیز در این مدت بر سپهر مناسبات ایران و ترکیه سایه افکنده بود، مهم‌ترین دستاوردهای خود در این مدت را چه مواردی می‌دانید؟
بیکدلی: دیپلماسی را اگر گاهی هنر می‌نامند سبب آن وجه خلاقیت است که در پیشبرد همزمان حوزه‌های ماموریت در مسیر اهداف و منافع ملی دیده می‌شود. ماموریت دیپلماتیک به‌ویژه در کشورهای همسایه همزمان شاخه‌های گوناگونی را در برمی‌گیرد که توجه به «همه آنها» هنر است. دفاع از حقوق اتباع ایرانی، پاسخگویی خدمتگزارانه به ایرانیان، دنیایی تحت عنوان تقویت دیپلماسی عمومی، گسترش روابط اقتصادی و تجاری، کاهش اختلافات سیاسی، تقویت همکاری‌های علمی و فرهنگی، نمایندگی دولت نزد دولت پذیرنده، کسب اطلاعات، برآورد و شناخت روندها تا رسیدگی به مسائل پرسنلی و پشتیبانی باید مورد توجه باشد. اما نقطه مهم همه این امور توانمندی دیپلمات در تبدیل فرصت‌ها به «قدرت» برای کشور است. این موضوعی است که نمی‌توان آن‌را محاسبه، مستند و گزارش کرد. کار دیپلماتیک کاری نیست که قابلیت اندازه‌گیری و کمّی کردن داشته باشد. برای مثال آن‌چه امروز روابط ایران و ترکیه از آن بهره می‌برد ثمره پیوندهای بی‌شماری از جمله انقلاب اسلامی ایران است. هیچ دیپلمات و سیاستمداری نمی‌تواند مدعی شود من این کار را انجام دادم. موافقتنامه تجارت ترجیحی محصول 20 سال مذاکره است. حل‌وفصل مشکلات حمل‌ونقل 12 سال مجادله را پشت سر خود دارد. به هر حال سفارت در دوره اخیر تلاش کرده با ایجاد نظم در روابط در حد امکان همه عرصه‌های مربوط به ماموریت را همزمان فعال نگاه دارد. نتیجه یا آسیب‌های کار ما را آیندگان خواهند دید.
گفت‌وگو از: مهدي حسيني تقي‌آباد
منبع: همشهری دیپلماتیک، نشریه سیاسی ـ تحلیلی، دوره جدید، شماره 87، تابستان 1394، ص 43 ـ 38. https://ccsi.ir//vdciuraz.t1azw2bcct.html
اشتراک گذاری :
ccsi.ir/vdciuraz.t1azw2bcct.html
ارسال نظر
کليه حقوق اين سايت متعلق به بنياد مطالعات قفقاز بوده و استفاده از مطالب آن با ذکر منبع بلامانع است.
