نقش ایران در «محور شرق» سیاست خارجی و اقتصادي بلاروس

به گزارش بنياد مطالعات قفقاز، الكساندر اشپاكوفسكي مدير موسسه «مفهوم واقعي» بلاروس در مقاله‌اي در خصوص روابط جمهوري اسلامي ايران و جمهوري بلاروس مي نويسد: انتظار می رود در سال 2023، تماس های بلندپایه بلاروس و ایران افزايش يابد. سفر رسمی ولادیمیر ماکی وزیر امور خارجه جمهوری بلاروس به جمهوری اسلامی ایران در چنین شرایطی انجام شد. قابل ذکر است که وزير امور خارجه بلاروس مورد استقبال ابراهیم رئیسی رئیس جمهور ایران قرار گرفت. وزارت امور خارجه بلاروس در پیام خود تاکید کرده است که این دیدار در راستای توسعه توافقات روسای جمهور بلاروس و ایران در حاشیه نشست شورای سران کشورهای سازمان همکاری شانگهای که در 15 و 16 سپتامبر در سمرقند ازبکستان برگزار شد، صورت گرفت. به یاد بیاورید که در آن زمان، الکساندر لوکاشنکو، رئیس جمهور بلاروس، در دیدار دوجانبه با رئيس جمهور ایران گفت که "مینسک و تهران برای اینکه نه تنها بقای خود را حفظ کنند، بلکه جای خود را در زیر نور خورشید بگیرند، باید به هم اتکا کنند." در عین حال، رهبر بلاروس وظایف کلیدی وزارت خارجه دو کشور را تشریح کرد: "بازنگری در وضعیت فعلی و تقويت روابط دوجانبه."
در این راستا، شایان ذکر است که نتایج مشابهی در مورد نیاز به تقويت همکاری‌های بلاروس و ایران در بررسی تحلیلی منافع جمهوری بلاروس در منطقه خزر که توسط KazISS در ماه مه 2023 منتشر شده است، آمده است. فشار درازمدت جمعی غرب ، در درجه اول ایالات متحده، فشار سیاسی و تحریم های اقتصادی، تلاش برای محاصره علمی و فناوری و محدودیت مصنوعی در توسعه، که هم مینسک و هم تهران با آن مواجه هستند، محافل تشکیل دهنده سیاسی را در زمینه های مختلف تحت فشار قرار داده است. در عین حال خاطرنشان می شود که نتایج روابط تجاری در سال های اخیر بسیار معتدل به نظر می رسد (براساس نتایج سال 2021، گردش مالی تجاری ایران و جمهوری بلاروس تنها 33.28 میلیون دلار بوده است) و در تماس های سیاسی خصوصاً در بالاترین و عالی ترین سطح، «مکث نسبتاً طولانی از نظر سازماندهی دیدارهای متقابل وجود دارد.»
به این ترتیب ولادیمیر ماکی در راستای دستورات رئیس جمهور بلاروس و توافق طرف ایرانی عمل کرد. سفر وزیر امور خارجه به تهران نه با تصادف پراکنده شرایط، بلکه با واقعیت عینی روابط دوجانبه، منافع مشترک در عرصه بین المللی و اجرای طرح به اصطلاح "محور شرق" سیاست خارجی بلاروس توضیح داده می شود.  لازم به ذکر است که وی علاوه بر دیدار با ابراهیم رئیسی رئیس جمهور، با محمدباقر قالیباف رئیس مجلس شورای اسلامی، حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه، وزیر صنعت، معدن و تجارت دیدار و گفتگو کرد.
در نتیجه این تماس ها، امضای برنامه همکاری بین وزارتخانه های خارجه دو کشور برای سال های 2022-2025 صورت پذیرفت. علاوه بر این، طرفین در نظر دارند گفتگوهای بین پارلمانی را تقویت کنند، روابط تجاری و اقتصادی با تاکید بر اجرای پروژه ها در بخش واقعی اقتصاد نیز مورد تاکید است. در سال 2023، بلاروس و ایران سی امین سالگرد برقراری روابط دیپلماتیک را جشن می گیرند که در رابطه با آن تعدادی رویداد مشترک و همچنین بازدیدهای سطح بالا برنامه ریزی شده است.
منافع مشترک ژئوپلیتیکی
در روابط مدرن بلاروس و ایران، نه تنها یک زمینه دوجانبه، بلکه یک زمینه ژئوپلیتیکی مهم نیز وجود دارد. با توجه به منافع مشترک در ایجاد نظم جهانی چندقطبی، که به دو کشور اجازه می دهد تا از شر دیکته و فشار تهاجمی مستمر غرب خلاص شوند، مینسک و تهران تمایل به پیوستن به سازمان همکاری شانگهایSCO) را گرد هم می آورند.) که هر دو طرف درخواست های مربوطه را در مورد آن ارسال کرده اند. به نظر می‌رسد محافل حاکم بر بلاروس و ایران، سازمان همکاری شانگهای را که اعضای آن قدرت‌های جهانی مانند روسیه، چین و هند هستند، مرکز نوظهور قدرت می‌دانند که اگر به عنوان یک جبهه متحد در برابر غرب عمل نمی‌کنند، حداقل یک جایگزین بین المللی برای کشورهایی ارائه می دهد که ایالات متحده، اتحادیه اروپا و دنباله رو هاي آنها سعی در منزوی کردن آنها دارند.
دیدگاه رسمی مینسک در مورد واقعیت بین المللی کنونی، به نظر ما، به درستی توسط الکساندر لوکاشنکو در سخنرانی اختصاص یافته به جشن روز پیروزی در 9 مه 2022 بیان شد. رئیس جمهور بلاروس با توصیف وضعیت نظام بين الملل به این نتیجه رسید که "کل جهان از خفه شدن توسط آمریکا خسته شده است." رهبر بلاروس گفت: "هند، کشورهای آمریکای لاتین، کشورهای عربی و آفریقای جنوبی همه از تحت فشار آمریکا بودن خسته شده اند!"  به نظر می رسد که چنین رویکردی به ایران بسیار نزدیک است که توسعه دولتی آن از زمان انقلاب اسلامی تاکنون در رژیم فشار خارجی دائمی انجام شده است. لازم به ذکر است که برای اولین بار آمریکا در سال 1979 تحریم های یکجانبه ای را علیه ایران اعمال کرد و متعاقباً سیاست محدودیت ادامه یافت و سایر کشورهای جهان غرب و رژیم های دست نشانده مختلف که عملاً از واشنگتن کنترل می شوند به تحریم ها پیوستند.
این شرایط، نزدیک شدن ایران به روسیه را از پیش تعیین کرد که به نوبه خود متحد اصلی بلاروس هم از نظر نظامی-سیاسی و هم از نظر اقتصادی است. به همین مناسبت، ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور ایران خاطرنشان کرد که «آمریکا با اعمال تحریم های اقتصادی علیه کشورهای مختلف جهان، آنها را گرد هم می آورد». چندین کشور تحت تحریم های آمریکا هستند. با این کار آنها را به هم نزدیک می کنند و اتحادشان را تقویت می کنند. رهبر ایران گفت و این باعث می شود تحریم های آمریکا بی اثر باشد.
به نظر ما، با شروع یک عملیات نظامی ویژه در اوکراین، روسیه عملاً اقدام به انقلابی علیه قوانین موجود «نظم جهانی آمریکا» کرد. در عین حال، متحد نظامی اصلی فدراسیون روسیه، جمهوری بلاروس است که اگرچه مستقیماً در خصومت‌ها شرکت نمی‌کند، اما حمایت قابل توجهی در زمینه همکاری‌های نظامی-فنی ارائه می‌کند. مسکو در عرصه بین المللی و غیره. علاوه بر این، در مورد بلاروس، در اصل، ما در مورد یک سیاست دفاعی مشترک که مطابق با دکترین نظامی دولت اتحادیه دنبال می شود صحبت می کنیم، که هم شامل ارائه دفاع هوایی و هم استقرار یک گروه مشترک از نیروها در خاک بلاروس می شود.
یکی دیگر از عوامل منافع مشترک بلاروس و ایران، مخالفت با فناوری‌های «انقلاب‌های رنگی» است که غرب با کمک آن بارها سعی در براندازی نظام دولتی در این دو کشور داشته است. بلاروس با موفقیت از آخرین تلاش از این دست در ارتباط با انتخابات ریاست جمهوری 2020 جلوگیری کرد، در حالی که ایران همچنان با تهدیدات بی ثباتی داخلی مواجه است، اما با اقدامات هماهنگ جناح انتظامی و بسیج بخش میهن پرستان جلوی آن را گرفت. در این راستا، مطالعه تجربیات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، تبادل اطلاعات بین سرویس‌های ویژه، تعامل بین اتاق‌های فکر دولتی و اتاق‌های فکر، دیپلماسی عمومی و حزبی، تحرک دانشگاهی بین بلاروس و ایران و جهت گیری برای توسعه روابط دوجانبه جذاب به نظر می‌رسد. در آینده نیز می‌توان فعالیت‌های مشترک بلاروس، ایران، روسیه و سایر کشورهای مستقل را برای کمک به کشورهای ثالث در مقابله با «انقلاب‌های رنگی» و درگیری‌های داخلی در نظر گرفت. مسکو و تهران در حال حاضر تجربه همکاری مشابه در جمهوری عربی سوریه را دارند، بلاروس نیز نیروهای حافظ صلح خود را به عنوان بخشی از ماموریت CSTO برای حفظ نظم و قانون در طول بحران ژانویه در قزاقستان اعزام کرد.
علاوه بر این، مشخص است که کارشناسان سیاسی بلاروس بر اساس تجربه انباشته شده در جمهوری در مقابله با فناوری های کودتاهای ترکیبی، به محافل دولتی دولت های جداگانه مشاوره می دهند. در این راستا، نظری در مورد مصلحت ایجاد یک مرکز تحلیلی مشترک برای مقابله با "انقلاب های رنگی" وجود دارد که بتواند در چارچوب سازمان همکاری شانگهای به الگوی مرکز ضد تروریسم کشورهای مستقل مشترک المنافع اختیارات خود را در سطح بین دولتی یا به عنوان یک سازمان بین المللی غیردولتی با شعبه هایی در مینسک، مسکو، تهران و پایتخت های سایر کشورهای ذینفع اعمال کند. بنابراین، اشتراک منافع ژئوپلیتیکی ایران و بلاروس در لزوم تبدیل نظم جهانی به یک سیستم عادلانه و چندقطبی، پیوستن به سازمان همکاری شانگهای و توسعه این سازمان به عنوان مرکز جایگزین قدرت، حمایت از روسیه در NVO و اقدامات آن در عرصه بین المللی، مخالفت با فناوری های مخرب «انقلاب های رنگی» است.
پتانسیل همکاری های تجاری و اقتصادی
همانطور که در بالا ذکر شد، عملکرد تجاری بلاروس و ایران تاکنون نسبتاً ناچیز به نظر می رسد. علاوه بر این، در سال‌های اخیر، حجم مبادلات تجاری کاهش یافته است، از 150 میلیون دلار در سال 2017 به 33.28 میلیون دلار در سال 2021. این وضعیت با توجه به مشارکت بین دو کشور، نزدیکی مواضع تهران و مینسک در عرصه بین‌الملل و عدم وجود موانع مشهود بر سر راه توسعه روابط اقتصادی ناکافی است.
عمده صادرات بلاروس به ایران محصولات چوبی، کاغذ روزنامه، بلبرینگ و سایر کالاهای تولیدی است. ایران میوه و خشکبار، آجیل، تجهیزات پزشکی و دارو را به بلاروس عرضه می کند. یک قالب مهم برای توسعه همکاری ها، کمیسیون مشترک همکاری های اقتصادی بلاروس و ایران است که پانزدهمین نشست آن در تاریخ 28 تا 29 ژوئیه 2022 در مینسک برگزار شد. لازم به ذکر است که آخرین جلسه این کمیسیون با توجه بیشتر نهادهای دولتی بلاروس همراه بود. رئیس کمیسیون از طرف ایرانی، سید رضا فاطمی امین وزیر صنعت، معدن و تجارت مورد استقبال رومن گولوچنکو نخست وزیر بلاروس قرار گرفت.
در نتیجه این مذاکرات، طرفین اظهارات خوش بینانه ای را بیان کردند که نشان دهنده آمادگی آنها برای اقدام مشترک برای رفع نواقص موجود به منظور افزایش جدی تجارت است. به گفته سید رضا فاطمی امین، «تجارت خارجی ایران بیش از 120 میلیارد دلار، تجارت خارجی بلاروس بیش از 80 میلیارد دلار و کل گردش مالی ما حدود 40 میلیون دلار است. روابط سیاسی ما در سطح خوبی است، در حالی که روابط تجاری و اقتصادی عقب مانده است. اما اقتصادهای ما می توانند از یکدیگر حمایت کنند.» وزیر امور خارجه ایران همچنین تصریح کرد که اگر همکاری‌های خود را توسعه دهیم، حجم مبادلات تجاری ما به یک میلیارد دلار می‌رسد. موضوع مورد علاقه طرفین تامین کمپرسی های سنگین "بلاز" تولید بلاروس برای نیازهای صنعت معدن در ایران می باشد. سید رضا فاطمی امین، نخست وزیر بلاروس در گفتگو با مینسک بر آمادگی تهران برای همکاری با مینسک در این راستا تاکید کرد. بخش معدن در کشور ما به سرعت در حال توسعه است. ما یک برنامه دولتی داریم، و در سال های آینده به تعداد زیادی کمپرسی نیاز داریم.
لازم به ذکر است که سهم شرکت بلاروسی "BELAZ" بیش از 30 درصد از بازار جهانی کامیون های کمپرسی با ظرفیت حمل بار 90 تن یا بیشتر را به خود اختصاص داده است. در مرحله فعلی، این شرکت تحت تحریم غرب قرار دارد، با این حال، محصولات هنوز به طور فعال در بازارهای خارجی فروخته می شوند: هم در روسیه و کشورهای مستقل مشترک المنافع و هم در کشورهای غیر CIS که هند مهمترین شریک آنهاست.. امسال، BELAZ قصد دارد بیش از 900 کامیون کمپرسی را به فدراسیون روسیه عرضه کند که یک رکورد در تاریخ مدرن است، این شرکت به طور مداوم در حال توسعه مدل های امیدوارکننده از جمله کامیون های کمپرسی معدن الکتریکی و وسایل نقلیه روباتیک است. بدین ترتیب جمهوری بلاروس از تمامی ظرفیت های تولیدی و صلاحیت های علمی و فنی لازم برای اجرای قرارداد تامین تعداد قابل توجهی کامیون کمپرسی برای نیازهای بخش معدن در ایران برخوردار است. طرفین اراده سیاسی برای اجرای این قرارداد را نشان می دهند که به ما امکان می دهد روی یک نتیجه نهایی مثبت برای روابط تجاری و اقتصادی دوجانبه حساب کنیم.
علاوه بر صادرات محصولات صنعت مهندسی بلاروس، حوزه نظامی-فنی، داروسازی، کشاورزی و صنعت گردشگری از زمینه های مهم برای تقویت همکاری ها هستند. ایران نیز مانند بلاروس پیشرفت‌های منحصر به فردی در تولید پهپاد دارد. در عین حال، پهپادهای ایرانی کارایی بالایی در استفاده در صحنه‌های مختلف عملیات نظامی از خود نشان داده‌اند و مورد قدردانی کارشناسان قرار گرفته‌اند. جمهوری بلاروس نیز به نوبه خود پروژه های خود را در زمینه پهپادهای تهاجمی دارد؛ در ژوئیه سال جاری، مجموعه هواپیماهای بدون سرنشین تهاجمی(UBAK-25) "Chekan"  با موفقیت آزمایش شد. همچنین برنامه های موشکی و فضایی ایران نیز مورد توجه جدی بلاروس است که در اجرای آن نتایج کاملاً جدی و عملاً چشمگیری حاصل شده است. پرتاب موفقیت آمیز آزمایشی زیر مداری اخیر پرتابگر سه مرحله ای سوخت جامد قائم-100 با قابلیت پرتاب ماهواره 80 کیلوگرمی به مدار، گواهی بر صلاحیت بالای متخصصان ایرانی بود.
به نظر ما تلفیق مکاتب طراحی بلاروس و ایران ممکن به نظر می رسد و می تواند منجر به نتایج موفقیت آمیزی در زمینه همکاری های فنی-نظامی شود که می تواند هم در جهت منافع دو کشور و هم متحدان مشترک فدراسیون روسیه استفاده شود. در مورد صنعت گردشگری، باید به این نکته اشاره کرد که ایران در بین مقاصد خارجی برای روس‌هایی که قصد گذراندن تعطیلات سال نو را در خارج از کشور دارند، پیشرو شده است. کارشناسان خاطرنشان می‌کنند که «ایران حدود ۲۰ درصد از درخواست‌های هتل را به خود اختصاص داده است، اگرچه این کشور در سال ۲۰۲۱ حتی در صدر نبود».
با توجه به موارد گفته شده، با احتمال بالایی می توان فرض کرد که بازار گردشگری خارج از کشور بلاروس همگام با روند روسی حرکت خواهد کرد، به ترتیب جهت ایران می تواند برای گردشگران بلاروس جذاب باشد. در این راستا توصیه می‌شود با ارائه کمک‌های همه جانبه به تورگردانان علاقه‌مند، ارائه‌های مرتبطی از ظرفیت‌های گردشگری ایران در بلاروس و فرصت‌های بلاروس برای پذیرایی از گردشگران در ایران برگزار شود. همچنین سازماندهی پرواز مستقیم دائمی بین مینسک و تهران ضروری است که قطعا تاثیر مثبتی بر توسعه روابط دوجانبه خواهد داشت.
نتیجه گیری
بدیهی است که در پس زمینه تشدید تنش در روابط بین الملل که توسط غرب به منظور حفظ سلطه بر کره زمین و حفظ "نظم جهانی به سبک آمریکایی" پيگيري می شود، تقويت روابط سیاسی و دیپلماتیک در مسائل ارتباطات تجاری و اقتصادی بین جمهوری بلاروس و جمهوری اسلامی ایران، وجود دارد.
این روندها هم به دلیل اشتراک منافع ژئوپلیتیکی مینسک و تهران و هم به دلیل وظایف خاص در زمینه همکاری های دوجانبه است که در آن ایده صادرات کامیون های کمپرسی بلاز بلاروس برای اهداف برنامه دولتی ایران برای توسعه صنعت معدن به خصوص مرتبط به نظر می رسد. عامل مهمی که امکان پیش‌بینی توسعه مثبت روابط دوجانبه را فراهم می‌کند، اراده سیاسی و تمرکز بر تقویت تعامل رهبران ایران و بلاروس، ابراهیم رئیسی و الکساندر لوکاشنکو است. در نتیجه دیدار روسای جمهور در حاشیه اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای در سمرقند، برنامه اقدام برای توسعه متنوع روابط بلاروس و ایران تدوین شد که در مرحله کنونی در حال اجراست.
سفر ولادیمیر ماکی وزیر امور خارجه بلاروس به ایران موفقیت‌آمیز ارزیابی می‌شود و پیش‌بینی می‌شود دیدارهای بعدی در سطوح عالی تا اوایل سال 2023 انجام شود. پتانسیل روابط تجاری و اقتصادی بین بلاروس و ایران به طور کامل شناسایی نشده است. طرف ایرانی احتمال افزایش گردش تجاری به یک میلیارد دلار را برآورد می کند. در عین حال، افزایش توجه به فرآیندهای همکاری اقتصادی از سوی مینسک و تهران منجر به نتایج مثبت خاصی شده است: در نیمه اول سال 2022، تجارت بین کشورها 35 درصد افزایش یافته است.

*استفاده از مطالب و تصاویر وبگاه بنياد مطالعات قفقاز با ذکر منبع بلامانع است.