در همین راستا تصمیم احتمالی اردوغان مبنی بر اسکان دادن شبه نظامیان سلفی سوری تحت حمایت ترکیه به همراه خانواده‌هایشان در قره‌باغ و تغییر ترکیب جمعیت ارمنی ساکن در منطقه مذکور، بدون تردید نگرانی‌های امنیتی را برای همسایگان شمالی و جنوبی منطقه قفقاز یعنی جمهوری اسلامی ایران و جمهوری فدراسیون روسیه به وجود آورده است.
در نوشتار حاضر بطور مختصر به بررسی بخشی از تمایلات توسعه طلبانه ارضی و بلندپروازی‌های رهبران ترکیه در منطقه قفقاز می‌پردازیم.
پیشینه تاریخی حضور سیاسی و نظامی ترکیه در قفقاز
بخش وسیعی از منطقه قفقاز جنوبی تا پیش از جنگ‌های ایران و روسیه تزاری و در پی آن عقد معاهدات گلستان و ترکمنچای در دهه‌های اول تا سوم قرن نوزدهم میلادی تحت حاکمیت ایرانیان بوده است. همچنین بخش‌های غربی قفقاز در کرانه‌های دریای سیاه در زمره سرزمین‌های مربوط به امپراتوری عثمانی قرار داشته است.
با بروز سلسله جنگ‌های ایران و روسیه و از دست رفتن ولایات ایرانی تبار قفقاز و همچنین شکست نیروهای نظامی عثمانی از روسیه تزاری در همین قرن، بخش اعظمی از قفقاز جنوبی تحت استیلای امپراتوران روس و حکام تحت امرشان در منطقه قرار می‌گیرد.
استیلای حدود یک قرن روسهای تزاری بر قفقاز، بسیاری از مسائل فرهنگی و هویتی منطقه را تحت الشعاع خود قرار می دهد.
تا پیش از حاکمیت روسها بر قفقاز و بویژه شهرهای مسلمان نشین این ناحیه در منطقه اران تاریخی (آذربایجان قفقاز کنونی)، نخبگان سیاسی و بزرگان منطقه خود را تحت هویت ایرانی و بخشی از مردمان تمدن گسترده ایران، شناسایی و معرفی می‌نمودند.
حضور والیان روس و مظالم و تعدی آنان نسبت به مسلمانان قفقاز، همراه با زدودن میراث هویت و فرهنگ دیرینه ایرانی- اسلامی سرزمین های گنجه، بادکوبه (باکو فعلی)، شکی، شیروان و تلاش‌های اولیه برای روسی‌سازی مردم نواحی مذکور، نسل‌های جدید ساکن در منطقه را با برخی از تردیدها پیرامون ریشه‌های تاریخی و فرهنگی خود، مواجه می‌سازد.
در همین اثنا به مرور با شکل‌گیری آرا نوین مبنی بر هویت نژادی ترک بجای ایرانی و ترک زبان در آثار اندیشمندانی همچون احمد آقایف و محمد امین رسول زاده، فرصت‌هایی را برای خلق تفاسیر جدید هویتی و تاریخی در خصوص اقوام مسلمان ساکن قفقاز فراهم ساخت.
از طرفی کودتای سال 1908 ترکان جوان و کمیته اتحاد و ترقی در عثمانی علیه حکومت سلطان عبدالحمید دوم ،رفته رفته فضاهای جدیدی را برای بسط اندیشه‌های ترک‌گرایی و نهایتا نفوذ بیشتر پان ترکیسم در ترکیه و قفقاز ایجاد می‌نماید.
ورود اندیشمندان تاتار به استانبول و فعالیت‌های فرهنگی و ادبی شعرا و نویسندگانی همچون خالده ادیب و ترویج ایدئولوژی پان ترکیسم بجای فدرالیسم و اتحاد مسلمانان در عثمانی، منتج به همسویی و همراهی سران دولت اتحاد و ترقی عثمانی با اندیشه‌های نوین ناسیونالیسم افراطی ترک می‌گردد.
درپی سقوط امپراتوری تزاری و وقایع انقلاب اکتبر روسیه در سال 1917، بستر مناسبی برای ملت‌ها و اقوام ساکن امپراتوری روس جهت اعلام خودمختاری و تشکیل موجودیت‌های نوین سیاسی فراهم می‌شود.
از این رو تشکیل کنفدراسیون ماورای قفقاز و سپس تشکیل جمهوری‌های نوپای ارمنستان، گرجستان، آذربایجان در قفقاز جنوبی و جمهوری کوه‌نشینان در قفقاز شمالی، شرایط را برای شکل‌گیری هویت‌های نوظهور و خودساخته تاریخی مهیا می‌گرداند.
لذا جعل عنوان تاریخی اران به آذربایجان توسط حزب مساوات باکو، و ادعاهای مبنی بر اتحاد دو آذربایجان تاریخی(در شمال غرب ایران) و آذربایجان نوساخته قفقاز از سوی محافل سیاسی و فرهنگی باکو و گنجه ارائه گردید.
هرچند تحریف تاریخی مذکور بارها مورد اعتراض کنسولگری‌های دولت وقت ایران در باکو و تفلیس واقع می‌گردد و حتی هیات اعزامی ایرانی به قفقاز تحت ریاست سید ضیاء الدین طباطبایی شروط برقراری روابط حسنه با جمهوری نوپای آذربایجان قفقاز را منوط به برطرف ساختن نگرانی‌های ملت و دولت ایران نسبت به مطامع توسعه طالبانه ارضی احتمالی حزب مساوات باکو می‌گرداند.
در این میان و با بروز جنگ اول بین الملل، امپراتوری عثمانی با خط مشی سیاسی جدید خود و در مسیر احیای امپراتوری ترکان از کرانه‌های دریای سیاه تا آسیای مرکزی و شمال غرب چین، با انگیزه‌های نوینی پا به عرصه تحولات منطقه قفقاز جنوبی می‌گذارد.
بی‌ثباتی سیاسی ناشی از سقوط امپراتوری تزاری و مشکلات عدیده سران جدید روسیه بلشویک در مبارزه با مخالفان داخلی و متجاوزین خارجی، موقعیتی مناسب را برای رهبران جدید عثمانی در مسیر نفوذ در قفقاز جنوبی به عنوان یکی از پل‌های ارتباطی مهم با جهان ترک در آسیای مرکزی فراهم می‌سازد.
فجایعی همچون کشتار ارامنه در سال 1915 و تکرار وقایعی مشابه با آن در سطوح پایین تر، متاثر از اشتهای بی‌حد و حصر ترکان عثمانی در رسیدن به هدفی بزرگتر مبنی بر اتحاد اقوام ترک و فی‌الواقع ترکی‌سازی قلمروی سرزمینی وسیعی از غرب ترکیه کنونی تا شمال غرب ایران و قفقاز و آسیای میانه تا غرب چین داشته است.
چنانچه در کتاب افسانه پان تورانیسم به قلم زاره واند آمده است که انورپاشا خطاب به ارامنه ساکن آناتولی شرقی و ارزروم می گوید:
"شما سر راه ما و هدف والای ما(اتحاد سرزمین های ترک) هستید، یا ترک بشوید یا از بین بروید!"
همچنین می‌توان بلندپروازی‌های عثمانی در قفقاز جنوبی و همراهی سران حزب مساوات باکو همچون محمدامین حاجینسکی و رسول‌زاده را، از دلایل عدم شکل گیری موجودیت‌های نوین سیاسی در قالب جمهوری های دموکراتیک منطقه قفقاز جنوبی دانست.
در همین راستا، افزایش حضور بریتانیا به بهانه دفاع از مرزهای شرقی خود در برابر هجوم آلمان و حضور نیروهای آلمانی در گرجستان به عنوان متحد امپراتوری عثمانی، شرایط را برای دولت های نوظهور در قفقاز و همینطور استقلال ارضی کشورهایی همچون ایران به عنوان راه ارتباطی با این مناطق را دستخوش بازی‌های سیاسی و نظامی جدیدی می‌گرداند.
با شکست دولتهای محور و اشغال استانبول توسط متفقین و تحمیل معاهده «مودروس» بر ترکان عثمانی، تا حدود زیادی پروژه بلندپروازانه ترکیه عثمانی برای تحقق امپراتوری توران و اتحاد ترکان با ناکامی مواجه می‌شود.
استقرار و تثبیت رژیم شوروی در قفقاز و سقوط جمهوری‌های نوپای ارمنستان، آذربایجان و گرجستان در کنار معاهدات و مودت‌نامه‌های جدید میان رهبران شوروی با دولت ترکیه نوین، بخش اعظمی از رویاهای پان‌ترکیسم در دستیابی به اتحاد سرزمین‌های ترک رنگ می‌بازد .
پان ترکیسم در قالب جمهوری ترکیه بیشتر رخت نوعی نهضت فرهنگی محدود به مرزهای ترکیه نوین را به خود می‌گیرد و تغییرات سیاسی در ایران و سایر کشورهای همسایه ترکیه در خاورمیانه، میدان نفوذ مطامع توسعه طلبانه ارضی را برای سران ترکیه محدود می‌نماید.
وقایع اخیر مناقشه قره باغ و بلندپروازی‌های اردوغان
با شعله‌ور شدن جنگ در منطقه قره‌باغ کوهستانی و بالا گرفتن برخوردهای نظامی میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان، دولت ترکیه ضمن اعلام حمایت از باکو برای بازپس‌گیری مناطق تحت اشغال خود توسط ارامنه در قره‌باغ، این بار در اقدامی وسیع‌تر از جنگ سالهای 1992 تا 1993 میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان، به ارسال کمک‌های تسلیحاتی و اعزام ستیزه جویان شبه نظامی سوری تحت امر خود برای حمایت از ارتش جمهوری آذربایجان در برابر قوای نظامی ارامنه مبادرت می‌ورزد.
ادعای وزارت دفاع ارمنستان مبنی بر سرنگونی جنگنده سوخو 25 ارتش این کشور توسط هواپیمای جنگی اف 16 ارتش ترکیه و همچنین ارسال کمک‌های تسلیحاتی و حضور تروریست‌های سلفی مورد حمایت آنکارا در قره باغ، از جمله مصادیق پشتیبانی وسیع دولت ترکیه از باکو در جنگ اخیر قره باغ می باشد.
در همین راستا، رجب طیب اردوغان حتی در پیامی خطاب به مردم ارمنستان، آنها را به قیام علیه دولتمردان خود فرا می‌خواند.
بر همین اساس و با تحمیل شکست‌های پیاپی نظامی به ارمنستان در سایه سکوت معنادار مسکو و عدم حمایت روسها از ارمنستان برخلاف ادوار گذشته، ارتش جمهوری آذربایجان موفق به بازپس‌گیری برخی از شهرهای منطقه قره‌باغ کوهستانی از سلطه جمهوری خودخوانده قره‌باغ یا آرتساخ به تعبیر ارامنه می‌گردد.
درخواست‌های مکرر اردوغان و وزارت امور خارجه ترکیه مبنی بر حضور نیروهای نظامی آنکارا همراه با نیروهای حافظ صلح روسی در کریدور نخجوان به قره باغ، و سخنرانی‌ها و اظهارات تحریک‌آمیز رئیس جمهوری ترکیه در مراسم رژه افتخار ارتش جمهوری آذربایجان در مناطق تازه آزاد شده قره باغ، مبنی بر اتحاد سرزمین های دو سوی رود ارس!! از جمله شواهدی بر تمایلات بلندپروازانه سیاسی و نظامی دولت ترکیه در منطقه قفقاز جنوبی می‌باشد.
نتیجه گیری:
از همین رو نگرانی‌های اعلام شده توسط وزارت خارجه و دولت جمهوری اسلامی ایران مبنی بر حضور تعدادی از تروریست‌های سلفی در مرزهای ایران و قره باغ، به همراه سوء ظن چند ساله پوتین و روسیه نسبت به تحرکات ترکیه در منطقه غرب آسیا، می تواند چالش های جدیدی را پیش روی اردوغان و رهبران آنکارا قرار دهد.
همچنین بالا گرفتن تنش‌های لفظی میان اتحادیه اروپا و ترکیه بخصوص کشورهایی همچون فرانسه و سابقه لفاظی‌های اردوغان نسبت به حضور مشروع خود در شمال آفریقا و صف آرایی نظامی در برابر یونان در مدیترانه، می تواند اذهان منطقه و جهان را نسبت به سیاستهای رجب طیب اردوغان بدبین تر از پیش بنماید.لذا باید منتظر ماند که روند اعمال سیاستهای ویژه آنکارا در بستر تحولات جدید منطقه ی قفقاز جنوبی و واکنش های محتمل همسایگان شمالی و جنوبی جمهوری آذربایجان یعنی ایران و روسیه و همینطور دولتهای فرامنطقه ای نسبت به سیاست های دولت ترکیه و رئیس جمهوری این کشور چه وضعیتی را ایجاد خواهد نمود.
**نویسنده: جواد پسندیده، کارشناس و تحلیلگر مسائل اوراسیا
منابع:
کتاب ها:
1.کاظم زاده، فیروز، «قفقاز در کشاکش جنگ و انقلاب(1917-1921)» ،مترجم: سیروان خسروزاده، تهران: انتشارات پردیس دانش،چاپ اول:1394
2.رسول زاده ،امین، «جمهوری آذربایجان، چگونگی شکل گیری و وضعیت کنونی آن»، مترجم:تقی سلام زاده،تهران: انتشارات پردیس دانش،چاپ اول:1392
3.آذربایجان در موج خیز تاریخ،نگاهی به مباحث ملیون ایران و جراید باکو در تغییر نام اران به آذربایجان(1296-1298 شمسی)،تهران: نشرشیرازه،چاپ اول:زمستان 1379
4.سویتوخوفسکی،تادیوش، «آذربایجان و روسیه (1905-1920)،شکل‌گیری هویت ملی در یک جامعه مسلمان»، ترجمه: کاظم فیروزمند، تهران: شادگان، چاپ دوم: زمستان 1396
5.رضا، عنایت الله، آذربایجان و اران، تهران: نشرهزار، چاپ سوم:1390
6.هوانسیان، ریچارد، تاریخ جمهوری ارمنستان جلد یکم(1918-1919)،ترجمه:آتوسا سمیعی،تهران:نشر نشانه،چاپ اول:1397
7.بیات،کاوه، توفان بر فراز قفقاز، نگاهی به مناسبات منطقه‌ای ایران و جمهوری‌های آذربایجان، ارمنستان و گرجستان در دوره نخست استقلال 1917-1921،تهران: مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، چاپ دوم:بهار 1388
8.. واند، زاره، «افسانه پان‌تورانیسم»، ترجمه: محمدرضا زرگر، تهران: انتشارات بینش با همکاری انتشارات پروین، چاپ اول:زمستان 1369
9. کالیراد، علی، «از جامعه ایرانی تا میهن ترکی(زندگی نامه فکری و سیاسی احمد آقایف 1869-1939)، تهران: انتشارات پردیس دانش، چاپ اول:1392
خبرگزاری‌ها
داخلی:
1.اظهارات اردوغان در باکو و واکنش تند ایران؛تهران و آنکارا در مسیر تنش هستند؟
تاریخ انتشار خبر:21 آذر 1399
http//www.tasnimnews.com
2.تغییر آرایش نظامی و وضعیت موجود در منطقه قره باغ،تاریخ انتشار:21 آبان 1399،کد خبر:84106556
http//www.irna.ir
3.سرنوشت قره باغ پس از 44 روز درگیری،تاریخ انتشار:2 آذر 1399،ساعت:16:49
کد خبر:5078002
http//www.mehrnews.com
خارجی:
1.EU summit: Turkish sanctions on agenda as Erdogan shrugs threats,
Date:10 DEC 2020
http//www.aljazeera.com
2.Evidence of widespeard atrocities emerges following Karabakh war,
By: Ulkar Natiqqizi, Joshua Kucera
Date: DEC 9, 2020
http//www.eurasianet.org
https://ccsi.ir//vdcaeinu.49ne015kk4.html
ccsi.ir/vdcaeinu.49ne015kk4.html