يكي از بخش هاي مهم در روابط ايران و آذربايجان در حوزه فرهنگ است. دو كشور داراي تاريخ، فرهنگ، دين، مذهب و آداب و رسوم عرفي مشترك هستند و زبان آذري هم نقطه مشترك آذري زبانان در دو كشور است. همه اين عوامل مجموعا منابعي غني براي اعمال ديپلماسي فرهنگي توسط ايران است.
اعتماد: از اينجا شروع كنيم كه اساسا شما از روابط ايران و جمهوري آذربايجان در زمان هشت ساله دولت قبلي چه ارزيابي و تحليلي داريد؟
پاك‌آيين: مي دانيم كه جمهوري آذربايجان پس از استقلال همواره در منطقه قفقاز حايز نقش مركزي و اهميت بوده است. ايران و آذربايجان نيز داراي پيوندهاي تاريخي، فرهنگي و مذهبي مشتركي هستند و در گذشته تلاش هاي زيادي براي توسعه روابط انجام شده است. ايران در زمره نخستين كشورهايي است كه استقلال آذربايجان را به رسميت شناخت و در دوران سختي ها به خصوص در زمان جنگ قره باغ به كمك مردم جنگزده اين كشور شتافت. اهميت متقابل ايران و جمهوري آذربايجان براي يكديگر غير قابل انكار است. دو كشور حدود ۶۱۸ كيلومتر مرز خاكي مشترك دارند، داراي ارزش هاي متقابل و مشترك هستند. آذربايجان بعد از ايران از لحاظ درصد جمعيت دومين كشور شيعي جهان است. عضويت دو كشور در سازمان هاي منطقه يي مانند سازمان كنفرانس اسلامي و همچنين سازمان اكو شاخص مهمي است كه دو كشور را به هم وابسته و پيوسته مي كند. جمهوري آذربايجان دروازه ورود ايران به منطقه قفقاز است. بنابراين همواره روابط خوبي با اين كشور داشتيم اما مشخصا در دوره دولت قبلي، مختصر مي گويم كه دخالت برخي عناصر خارجي و داخلي موجب سردي مناسبات دو كشور شده بود. اما فراز و نشيب هاي اين رابطه و فاصله گرفتن آن از سطح مطلوب همواره از دغدغه هاي علاقه مندان برقراري روابط بين دو كشور بوده است.
اعتماد: چه عوالي موجب سردي روابط ميان دو كشور شده بود؟
پاك‌آيين: برخي سوء تفاهمات تاريخي، تلاش عناصر ثالث مثل گروه هاي قوم گرا در جمهوري آذربايجان و همچنين تبليغات رسانه هاي غربي و صهيونيستي كه همواره به دنبال تعميق شكاف بين اين دو كشور بوده اند. در مقاطعي حتي تكرار اين تبليغات توسط بعضي رسانه هاي داخلي، برخي اختلافات مرزي و نوع رابطه متضاد دو كشور با امريكا و غرب و گاهي هم نگاه هاي افراطي و غير معتدل كارگزاران دو طرف از عوامل مانع توسعه مناسبات دو كشور در سال هاي اخير بوده است.
اعتماد: شفاف‌تر مي گوييد كه مثلا چه موانع و كارشكني هايي صورت گرفته است؟
پاك‌آيين: معمولا خبرهايي كه در مورد تهديدهاي رژيم صهيونيستي از خاك جمهوري آذربايجان عليه ايران منتشر مي شود، منبع آنها رسانه هاي اسراييلي يا منابع مرتبط با لابي هاي صهيونيسم است. مثلابراي نخستين بار موضوع پهپاد هاي جاسوسي اسراييل از سوي همين منابع منتشر شد و اگرچه مقامات آذري اين موضوع را قويا تكذيب كردند اما در طيفي از رسانه هاي ايراني انعكاس و واكنش هاي گسترده يي به همراه داشت. جمهوري آذربايجان بر اساس قانون اساسي خود اجازه استقرار پايگاه نظامي به بيگانگان را ندارد و به همين دليل نيز چند ماه قبل پايگاه قبله كه توسط روس ها احداث شده بود هم تعطيل شد. اما منابع صهيونيستي مكرر تبليغ مي كنند كه اسراييل و امريكا در جمهوري آذربايجان داراي پايگاه نظامي هستند و بعضي ها هم دنبال آن را مي گيرند!
اعتماد: اتفاقا براي بسياري از ايراني ها هم اين سوال وجود دارد كه آذربايجان با وجود روابط نزديك با اسراييل، چگونه مي تواند رابطه با ايران را در سياست خارجي خود تعريف كند؟ به ويژه با در نظر داشتن نقش ژئوپولتيك اين كشور.
پاك‌آيين: دولت و مقامات آذري معتقدند كه رابطه آنها با اسراييل تاثير منفي روي روابط آنان با كشورهاي اسلامي از جمله ايران نمي گذارد. تاكنون هم دليل محكمي براي نقض اين نظر پيش نيامده است.
اعتماد: جمهوري آذربايجان در برنامه تيم جديد دستگاه ديپلماسي ايران چه جايگاهي دارد و چه ضرورت ها و عواملي در برنامه ريزي تصميم سازان ايراني وجود دارد؟
پاك‌آيين: بدون ترديد سياست منطقه يي ايران بعد از انتخاب آقاي دكتر حسن روحاني به عنوان رييس جمهور و استقبال كشورهاي منطقه از اعلام تمايل دولت جديد جمهوري اسلامي ايران به ارتقاي سطح روابط با همسايگان ، وارد مرحله جديدي شد و روابط ديپلماتيك جمهوري اسلامي ايران و جمهوري آذربايجان نيز متاثر از اين سياست بوده و در ماه هاي اخير تحولات مثبتي داشته است. امروز افكار عمومي در جمهوري آذربايجان و رسانه هاي اين كشور از تغيير نگاه و موضع ايران در عرصه سياست خارجي استقبال كرده اند و افزايش تعاملات ايران در عرصه بين الملل، موجب توسعه مناسبات با كشورهاي همسايه از جمله جمهوري آذربايجان شده است. بي شك به همين دليل بود كه آقاي الهام علي اف، رييس جمهور آذربايجان جزو نخستين سران كشورهايي بود كه انتخاب آقاي روحاني به مقام رياست جمهوري ايران را تبريك گفت و به كشور ما هم سفر كرد.
اعتماد: مي خواهم اين سوال را از شما به عنوان يك كارشناس سياسي و نه يك ديپلمات بپرسم كه با توجه به اعتراضات و مشكلات پراكنده داخلي عليه علي اف، اگر زماني دولت متفاوتي روي كار بيايد، تغييري در روابط تهران-باكو رخ خواهد داد؟
پاك‌آيين: بعيد مي دانم در سال هاي آينده تغيير خاصي در جمهوري آذربايجان رخ دهد و به نظر مي رسد آقاي علي اف بر مشكلات فايق خواهد آمد. ضمن اينكه نشانه و دليلي براي اتفاق و تحول خاص و ناگهاني هم وجود ندارد. اما معمولاجمهوري اسلامي ايران با هر رييس جمهوري كه در كشورهاي جهان از طريق انتخابات و با راي مردم روي كار بيايد، تعاملات خود را ادامه مي دهد.
اعتماد: جايگاه جمهوري آذربايجان در بحث ديپلماسي فرهنگي به ويژه در سطح منطقه براي ايران چيست؟
پاك‌آيين: روابط جمهوري اسلامي ايران و جمهوري آذربايجان با توجه به همسايگي و پيوندهاي دو كشور، از همان اوان استقلال جمهوري آذربايجان و در پي فروپاشي شوروي، وجوه متنوع و گسترده يي را در برگرفت كه يكي از مهم ترين بخش هاي آن همين حوزه فرهنگ بود. دو كشور داراي تاريخ، فرهنگ، دين، مذهب و آداب و رسوم عرفي مشترك هستند و زبان آذري هم كه نقطه مشترك آذري زبانان در دو كشور است كه همه اين عوامل مجموعا منابعي غني براي اعمال ديپلماسي فرهنگي توسط ايران است. دو كشور داراي ظرفيت هاي فرهنگي موثر از جمله مفاخر بزرگي همچون نظامي گنجوي هستند و در حوزه ديني نيز بسياري از علماي دو كشور نظير لنكراني ها، بادكوبه يي ها، گنجه يي ها و جليل آبادي ها سال ها در كنار علماي قم و نجف به تبليغ تشيع و تبادل نظر پرداخته اند. در صورت بهره گيري از اين ظرفيت هاي فرهنگي و پتانسيل هاي آموزشي و علمي، پيوند و تعاملات ملت ها نيز تحكيم خواهد يافت.
اعتماد: آمار ها نشان مي دهد روابط اقتصادي ايران و آذربايجان با توجه به امكانات موجود در سطح مطلوبي نيست. چه برنامه هايي براي تغيير اين وضع داريد؟
پاك‌آيين: روابط اقتصادي جمهوري اسلامي ايران و جمهوري آذربايجان در سه حوزه تجارت، ترانزيت و انرژي فعال است. ما در طول كمتر از يك سال اخير در حوزه تجارت در مقايسه با زمان مشابه پيشين، يك رشد ؟درصدي را شاهد بوده ايم و با عنايت به اينكه ما فروش نفت به جمهوري آذربايجان نداريم، ارزش صادرات غير نفتي جمهوري اسلامي ايران به اين كشور نزديك به ۶۰۰ ميليون دلار است كه به عنوان صادرات غيرنفتي يك رقم قابل توجه است. البته اين عدد شامل مبالغي كه بابت سوآپ نفت يا سرمايه گذاري در حوزه گازي شاه دنيز يا هزينه هاي ترانزيتي از جمهوري آذربايجان دريافت مي كنيم نمي شود. در ماه هاي اخير به دنبال تبادل هيات هاي مختلف برخي مشكلات گمركي دو كشور در مرزها كه بعضا اسباب زحمت و مشكل اتباع طرفين بوده، برطرف شد و تقويت روابط بين استان هاي كشورمان با جمهوري آذربايجان در راستاي به فعليت رساندن بيشتر ظرفيت هاي همكاري متقابل نيز در دستور كار قرار گرفته است.
اعتماد: تا نيمه سال ۱۳۹۱ اتباع ايران براي سفر به جمهوري آذربايجان نياز به دريافت رواديد نداشتند اما مجلس اين كشور در آن سال از تمديد آن توافقنامه امتناع كرد. آيا تلاش براي بازگشت به وضع سابق انجام گرفته است؟
پاك‌آيين: بله، درست مي گوييد. اما ما در حال گفت وگو با مقامات جمهوري آذربايجان هستيم و آنها هم به دنبال تغيير ساختارهاي كنسولي و رايانه يي كردن سيستم شان هستند كه از اين طريق احتمالا در آينده اين مشكل هم حل خواهد شد.
اعتماد: يكي از چالش هاي هميشگي ايران و آذربايجان، مشكلات مرزي و ارضي بوده است. سفر اخير وزير دفاع آذربايجان به ايران چه تاثيري در كاهش اين مشكلات دارد؟
پاك‌آيين: همان طور كه اشاره كردم به دليل وجود بيش از ۶۰۰ كيلومتر مرز بين دو كشور، در مقاطعي برخي درگيري هاي مرزي وجود داشته اما به دنبال افزايش ارتباطات مرزبان ها در سال اخير، مشكلات پيش آمده در مرزهاي دو كشور تقريبا مرتفع شده است. در سال ۱۳۹۲ ديدارهايي كه بين فرماندهان مرزباني هاي طرفين صورت گرفت و به ويژه سفر سردار حسين ذوالفقاري، فرمانده مرزباني جمهوري اسلامي به باكو با مذاكرات و توافقاتي همراه بود كه زمينه ساز آرامش مرزهاي طرفين شده است.
اعتماد: به عنوان سفير ايران در باكو فكر مي كنيد چه عواملي موجب علاقه آذربايجان به تقويت روابط با ايران شده است؟
پاك‌آيين: به گمان من به دنبال ملاقات سازنده دو رييس جمهور در حاشيه اجلاس داووس سوييس بود كه اراده يي استوار براي توسعه مناسبات ايجاد شد و طرفين به اين جمع بندي رسيدند كه توسعه مناسبات في مابين نه تنها مي تواند منافع ملي دو كشور را تامين كند بلكه امنيت منطقه يي را هم ارتقا خواهد داد. اين باور وجود دارد كه دو كشور داراي ظرفيت هاي موثري هستند كه در صورت بهره گيري از آنها مي توانند به شركاي راهبردي تبديل شوند. باكو با آگاهي از نقش و جايگاه تهران در منطقه و حضور فعال ايران در حل وفصل مناقشه قره باغ استقبال كرده است و آن را به نفع استقرار صلح و امنيت در منطقه و حراست از تماميت ارضي خود مي داند. جمهوري اسلامي ايران نيز جمهوري آذربايجان را كشوري مهم در منطقه و دريچه يي به سوي قفقاز تلقي مي كند و در حوزه هاي تجاري، ترانزيت و انرژي با توجه به مرزهاي زميني و دريايي مشترك علاقه مند به تحكيم مناسبات خود با باكو است. سفر آقاي كمال الدين حيدراف، وزير حوادث غير مترقبه و فرد بانفوذ كابينه آذربايجان به ايران و سفر آقاي رحيم پور، معاون وزير امورخارجه و نماينده ايران در مسائل خزر به باكو در اواخر اسفندماه سال گذشته و بالاخره سفر بسيار موفق آقاي الهام علي اف، رييس جمهور آذربايجان به ايران و ديدارهاي صميمانه يي كه انجام شد و متعاقب آن سفر وزير دفاع آذربايجان به ايران همه و همه نويد بخش آينده يي روشن براي روابط است و مي توان اميدوار بود كه روابط دو كشور و دو ملت در سايه اراده جدي و دوستي دو رييس جمهور و با توجه به وجود مشتركات كم نظير تاريخي، فرهنگي و مذهبي، پس از يك دوره ركود و سردي بتواند به الگويي براي ديگر كشورهاي همسايه تبديل شود.
اعتماد: چالش ها و موانع اصلي رابطه ايران و جمهوري آذربايجان در ابعاد مختلف چيست؟
پاك‌آيين: بدون ترديد امريكا و اسراييل و رسانه هاي گروهي صهيونيستي در كنار گروه هاي قومگرا و افراطي از توسعه مناسبات تهران و باكو خرسند نبوده و اقداماتي را براي تخريب روابط و تاثير گذاري بر روند مثبت اين مناسبات طراحي خواهند كرد. اگرچه ريشه هاي روابط في مابين در سايه تحولات اخير مستحكم شده اما بايد مراقب توطئه هاي خارجي بود و هوشيارانه تدابير لازم را براي خنثي كردن آنها در هر دو كشور اتخاذ كرد تا مسير رو به رشد فعلي منحرف نشود.
اعتماد: جمهوري آذربايجان چه موضعي نسبت به تحولات اخير در مساله هسته يي و مذاكرات ايران و ۱+۵ دارد؟
پاك‌آيين: جمهوري آذربايجان هميشه از برنامه هاي صلح آميز هسته يي حمايت كرده و مقامات اين كشور نيز رويكرد ديپلماتيك ايران را ، در دوره جديد پسنديده و مورد حمايت قرار داده اند. بدون شك حل مساله هسته يي و تقويت تعاملات بين المللي ايران، فضاي جديدي از همكاري ها را در منطقه نيز ايجاد خواهد كرد كه البته آثار آن از مدت ها قبل مشهود شده است. جمهوري آذربايجان نيز در اين فضا، فرصت هاي بيشتري براي ايجاد تحرك و تحول در روابط ايجاد خواهد كرد كه اين وضعيت مطلوب ما هم هست. بنابراين در مجموع مي توان موضع گيري را مثبت و حمايتي ارزيابي كرد.
اعتماد: و سوال آخر اينكه آيا سياست ايران در قبال مساله قره باغ در سال هاي آينده دچار تغيير خاصي خواهد شد؟
پاك‌آيين: تهران از همان اوايل بحران و پس از انعقاد آتش بس در منطقه مورد مناقشه در ماه مه سال ۱۹۹۴ سعي كرد در روند حل و فصل بحران سهم خود را ايفا كند و تا سال ۱۹۹۷ در اين زمينه بسيار فعال بود اما بعد از آنكه طرفين مناقشه، ميانجيگري سازمان امنيت و همكاري اروپا يا گروه مينسك را پذيرفتند، ابعاد فعاليت تهران در اين زمينه كاهش يافت. با توجه به ناتواني گروه مينسك در حل مناقشه طي ۲۰سال اخير، ما فكر مي كنيم وزن سياسي ايران در منطقه و ظرفيتي مثل رياست اين دوره جنبش عدم تعهد مي تواند براي استقرار صلح در منطقه و جلوگيري از وقوع جنگ در مناقشه قره باغ موثر باشد. اعتقاد من اين است كه با تهيه يك طرح كلان و نقشه راه با توجه به شرايط مناقشه و اختلافات اساسي طرفين درگير مي توان با انعطاف، حوصله و چانهزني و استفاده از قوه ابتكار و خلاقيت ميانجيگرانه به حل و فصل مناقشه و بهبود شرايط و رسيدن به بازي برد-برد كمك كرد.
گفتگو از فرشاد نوروزپور
روزنامه اعتماد، شماره ۲۹۶۵ به تاريخ ۳۰/۲/۹۳، صفحه ۱۱ (ديپلماسي)
https://ccsi.ir//vdcc.4q4a2bqm4la82.html
ccsi.ir/vdcc.4q4a2bqm4la82.html