معرفی کتاب «تفاوت ها و همانندی های اتحاد جماهیر شوروی و فدراسیون روسیه»

آنچه در ادامه ارائه می گردد در واقع نگاهی مختصر و گذرا به این مجموعه که در حوزه مورد مطالعه بسیار قابل توجه محسوب می گردد.
با اینکه بیش از ربع قرن از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی می گذرد و پهناورترین کشور جهان با تاریخی پر نشیب و فراز و سرشار از ماجراهایی پردامنه، سال هاست به تعبیر برخی کارشناسان با زدودن شماری از زوائدِ خود، شیوه ای دیگر از زیست و تعامل در جهان امروز را تجربه می کند، اما هنوز بسیاری در ایران و حتی برخی کشورهای جهان (به ویژه کشورهای غربی) تفکیک درست و دقیقی از اتحاد جماهیر شوروی و فدارسیون روسیه ندارند.
همچنان شمار زیادی از ایرانیان نگاهشان به همسایه شمالی همان است که سالیان سال با مجموعه ای از رمزو رازها و بیم و امیدها مانوس و همراه بوده است
مسکو برای بسیاری از ایرانیان، همچنان پایتخت شوروی، یکی از ابرقدرت های زمانه، مرکز و ملجا صف آرائی در برابر آمریکا و غرب، شهری پیچیده در انواع و اقسام اساطیر و افسانه های مخوف و سرزمین لنین و استالین است.
این برداشت و عدم تفکیک دقیق میان روسیه و شوروی هرچند در نگاه اول به نظر مبتنی بر ناآگاهی و عدم اطلاع دقیق از تحولی که بیش از 25 سال به وقوع پیوسته و از اتحاد جماهیر شوروی 15 کشور به جغرافیای جهان امروز افزوده است می باشد، اما با گذشت زمان و به ویژه در پی تحولات گسترده ای که روسیه پس از زمامداری ولادیمیر پوتین در شیوه تعامل با جهان با آن مواجه بوده است، این پرسش جدی را باز برای حتی آگاهان و اهل فن نیز دوباره طرح کرده که به راستی تفاوت روسیه و شوروی در چیست و آیا نمی توان روسیه امروز را همان شوروی پیش از دهه نود اما قدری منسجم تر و یک‌ریخت تر به لحاظ جغرافیای طبیعی و انسانی دانست؟
عوامل مقوّم و شکل دهنده شوروی را اگر در تعریف هویتی متفاوت و یکتا در برابر هویت غربی و اروپایی بدانیم - که به دلایل مختلف و با ذکر مصادیق متنوع می توان این تعریف را تا حدودی تعریفی جامع و مانع از اتحاد جماهیر شوروی دانست -، با سر برآوردن و رشد روزافزون این نگاه هویتی در روسیه امروز که به ویژه از سوی رئیس جمهور این کشور و نظریه پردازان همراهش با شدت و حدتی روزافزون دنبال می شود، بیش از پیش این سوال ذهن ها را به چالش می کشد که روسیه امروز و شوروی سال های گذشته چه تفاوتی با هم دارند؟
آیا می توان مدعی شد که روسیه کنونی بازتعریفی از شوروی پیشین با افزودن برخی تغییرات جزئی در شیوه های اداره کشور و با حفظ بنیادهای فکری - فلسفی و ایدئولوژیک پیشین است؟
از دیگر سو آیا می توان با وجود شمار قابل توجهی از همانندی ها و تشابهات، قائل به گسست کامل در فرآیند تغییر ساختار از شوروی به روسیه شد؟
میراث روسیه امروز از شوروی دیروز در حوزه های داخلی و خارجی قابل چشم پوشی نیست و در این موضوع کمتر صاحب‌نظری تردید دارد و کسانی که گذرشان به این کشور پهناور افتاده باشد، با اندک دقت و تاملی قادر به درک و احساس آن هستند.
از سوی دیگر تفاوت ها نیز چشمگیرند و غیر قابل اغماض. گشتی کوتاه در خیابان های مسکو یا دیگر شهرهای روسیه کنونی و تعامل از نزدیک با رفتار و کردار مردمان این شهرها، چهره ای دیگر از روسیه و روس ها را برای ناظر علاقمند به تماشا می گذارد.
سال های سال روس ها با دو ویژگی متمایز از دیگر مردمان جهان شناخته می شدند. یکی بی دینی و نگاه برخاسته از آموزه «دین افیون توده های» کارل مارکس بود که تصویری که از روس در ذهن مردمان جهان و به ویژه ایرانیان متبادر می ساخت، معادل با بی دینی و لامذهبی بود و دیگری ساختار اقتصادی مبتنی بر سوسیالیسم و تضاد همه جانبه با سرمایه داری در همه اشکال آن. این دو ویژگی ممتاز روس های دوران شوروی را به سادگی می توان با نگاهی گذرا به شیوه زیست مردمان در روسیه امروز به محک آزمون نهاد و میزان تفاوت را سنجید.
سربرآوردن لجام گسیخته ترین نظام اقتصادی منفعت جو و سرمایه سالار که جامعه را مواجه با طبقه نوکیسه ثروت اندوز الیگارش و خیابان های مسکو و کلان شهرهای روسیه را میدان تاخت و تاز گران قیمت ترین و بالاترین مدل های اتومبیل ها ساخته است، کمترین همانندی و شباهتی با زیست مردمان شوروی در شرایط حداقلی از نظر ثروت و اندوخته های مادی ندارد. از سوی دیگر رشد روز افزون گرایش مردمان روسیه به ویژه قشر جوان به مذهب و تقویت حضور و تاثیر مسیحیت ارتدوکس هم در مناسبات جامعه و هم در ساختار حاکمیت، فاصله ای عظیم با آن چه در دوران شوروی ترویج و تبلیغ می شد و به شکل گیری نسلی از آتئیست ها در این کشور انجامید، دارد.
تفاوت ها و تحولات انجام گرفته که از شکل گیری جامعه ای نوین خبر می دهند مصادیق و نمونه های پرشمار دیگری نیز دارد که جای طرح آن زمان دیگری را می طلبد.
دکتر ابوذر ابراهیمی ترکمان رئیس کنونی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی که سابقه حضور و فعالیت 66 ماهه در روسیه به عنوان رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران را دارد و پیش از آن نیز چند سال در کسوت وابسته فرهنگی کشورمان در ترکمنستان خدمت کرده است، در کتاب «تفاوت ها و همانندی های اتحاد جماهیر شوروی و فدراسیون روسیه»، با درکی درست و دقیق از اهمیت این سوال که هر روز بیش از پیش اذهان علاقمندان را به خود جلب کرده است و البته مبتنی بر دریافت های ارزشمند میدانی وی نیز هست، به مقایسه و بررسی جنبه های مختلف تفاوت ها و همانندی های شوروی و روسیه پرداخته است.
این کتاب که اولین اثر به زبان فارسی درباره موضوع مورد اشاره نیز محسوب می شود، پس از پیشگفتار و کلیات، در دو گفتار کلی «تفاوت های ساختاری اتحاد جماهیر شوروی با فدراسیون روسیه» و «شباهت های ساختاری شوروی و روسیه»، به تفصیل در مباحث ساختار سیاسی، سیاست های اقتصادی، مسائل اجتماعی و مسائل فرهنگی به تشریح ویژگی های دو دوره مزبور پرداخته با استناد به مقالات، گزارش ها و بعضا مشاهدات میدانی برای خواننده، شمایی از این دو دوره مهم در تاریخ همسایه بزرگ شمالی را ترسیم می کند که البته در این ترسیم و معرفی، توجه بیشتر معطوف به گفتار اول یا همان تفاوت های ساختاری شوروی و روسیه است که 116 صفحه از 226 صفحه کتاب را در بر می گیرد و سهم گفتار دوم یا شباهت های ساختاری شوروی و روسیه 70 صفحه است.
مولف در فراز پایانی بخش کلیات که در آغاز کتاب و قبل از دو گفتار اصلی آورده است می نویسد: «این نوشتار در جستجوی طرح و تبیین نسبت های مفروض بین شوروی و روسیه و نتیجه گیری بر اساس شواهد عینی، واقعیات تاریخی، الزامات ژئوپلتیکی و تحولات جهانی است. بر این اساس ابتدا تفاوت های ساختاری اتحاد جماهیر شوروی و فدراسیون روسیه به تفصیل و با ارائه شواهد و مدارک و پس از آن تشابهات ساختاری، مورد بررسی قرار خواهند گرفت. در ادامه با فرض امکان تفاوت ها و همانندی های بین این دو کشور با توجه به موارد و مسائل طرح شده در دو گفتار پیشین، نسبت بین این دو ترسیم خواهد شد».
مولف در فراز پایانی کتاب، به تعبیر خود جانِ کلام نوشتار را که در واقع نوعی نتیجه گیری و ترسیمِ نسبت بین تفاوت ها و همانندی های روسیه و شوروی است با این جملات بیان می کند: «در یک جمله می توان گفت هرچند روسیه، شوروی نیست اما نسبت بین این دو کشور تفاوت هایی بعضا بنیادین و بعضا صوری و روبنایی است. روسیه امروز را قطعا نمی توان بدون توجه و شناخت از شوروی پیشین و مهم تر از آن تزاریسم پیش تر خوب شناخت و این جان کلام این نوشتار است».
نتیجه گیری و جانِ کلامی که در عین صواب و دقیق بودن و اشاره داشتن به مهم ترین ویژگی ساختاری سرزمینی که در ادواری به فراخور، روسیه تزاری، اتحاد جماهیر شوروی شوروی و فدراسیون روسیه نامیده شده است، به نظر می رسد نیازمند تفصیل و تشریح بیشتر است.
روسیه امروز به مراتب بیش از همانندی و شباهت به اتحاد جماهیر شوروی، بازتولید روسیه تزاری با همه عوامل تشکیل دهنده هویت، حاکمیت و جامعه در آن دوران است. پیوند وثیق نهاد کلیسا با دولت و تاکید شدید بر هویت مسیحی ارتدوکس، نظام اقتصادی مبتنی بر ساختارهای اشرافی - فئودالی آن دوران که در الیگارشی های تازه به دوران رسیده کنونی متجلی شده است و طبع توسعه طلب و هم آوردخواه در عرصه بین الملل که اگر زمانی تزارهای روس را ناجیان اروپا می خواند، بعدها در دوران شوروی ارتش سرخ را منجی جهان غرب می دانست و هم اکنون برای روسیه جایگاهی تاثیرگذار و غیر قابل اغماض در مناسبات بین المللی قائل است و اساسا به نظر می رسد در تبیین و تحلیل ساختاری و بنیادین اتحاد جماهیر شوروی و سرنوشتی که این اولین تحقق نظام کمونیستی در جهان داشت، نگاهی تحلیلی به ساختار روسیه تزاری و تاثیرات بنیادین آن ساختار در شکل دهی نظام کمونیستی، به تحلیل دقیق تر چرایی و چگونگی تحولات این کشور و تجربه خاص کمونیسم در آن یاری رساند.
کتاب «تفاوت ها و همانندی های اتحاد جماهیر شوروی و فدراسیون روسیه» که توسط انتشارات اطلاعات جامه ی نشر به خود پوشیده است، علاوه بر این که می تواند در فرآیند تصمیم سازی و تصمیم گیری در حوزه های مختلف روابط دو کشور با روشن ساختن و تمایز بخشیدن به تفاوت ها و همانندی های شوروی و روسیه به خوبی مورد استفاده قرار گیرد، برای همه کسانی که به امر تحقیق و پژوهش در موضوعات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی همسایه بزرگ شمالی و روند تطور و تحول در نظامات سیاسی این کشور اشتغال دارند، کتابی مفید و در بردارنده مطالبی قابل تامل است که امید می رود در چاپ های بعدی، با بهره برداری از دیدگاه منتقدان و تفصیل بیشتر برخی موضوعات که به آن اشاره شد، متنی منقّح در حوزه مطالعات روسیه را برای علاقمندان این پهنه وسیع مطالعاتی فراهم آورد.

* وابسته فرهنگی پیشین جمهوری اسلامی ایران در روسیه
منبع: ایرنا https://ccsi.ir//vdch-xnz.23n-idftt2.html