رانت و مناسبات رانتی: پایه های توسعه در شرایط اقتصاد بازاری

تاریخ اقتصادی توسعه انسانی شاهد آن است که مناسبات رانتی با مالکیت شخصی همراه بوده است. درفرایند توسعه اقتصادی اجتماعی، مناسبات رانتی به طور دائم تغییر یافته‌اند و رانت‌های جدیدی ظهور یافته‌اند. بنابراین موضوع رانت‌ها و مناسبات رانتی هیچگاه اهمیت خود را از دست نداده است.
مرحله جدید ساختار اقتصادی آنگونه که م‌کاستلسونا (М.Кастелсона) تعریف کرده است می‌توان آن را «سرمایه‌داری اطلاعاتی» نام‌گذاری کرد که درآن تولید، مصرف و گردش کالا و اطلاعات به برکت تکنولوژی‌های جدید در سطح جهانی صورت می‌گیرد. شبکه‌های جهانی به عنوان ابزار بدست آوردن سطح بالای بهره‌وری و برخورداری از رقابت بدون حد و مرز عمل می‌کنند. نقش حاکم را دیگر محیط و فضا (محیط فیزیکی) ندارد بلکه اطلاعات دارد، به گونه‌ای که تحت تاثیر علم جهانی یعنی علم کشورهای غربی است . تغییرات در اقتصاد پساصنعتی برپایه منابع معدنی، انرژی برای اطلاعات و ظرفیت‌های اشتغال وتکنولوژی‌های سرمایه بر منجر به تغییر در فهم اقتصاد اطلاعات شده که خود منجر به تغییرات ساختاری در ارزشهای خیر و رفاه اجتماعی گردیده است. در حقیقت این مسئله منجر به ایجاد پایه‌ای برای کار در تئوری‌های جدید ارزشها شده است که توسط «آنتی‌پین» ،Антипин ، «دمین» Демин ، «ایزومتسف »Инзомцев  وسایر نویسندگان مورد بررسی قرار گرفته است. چنین وضعیتی که مشخص کننده محدودیت‌ها و میزان توسعه یافتگی اقتصاد سیاسی کلاسیک که درآن هزینه‌ها توسط ساعات کاراجتماعی لازم مشخص می‌شد و موضع مارژینالیست‌های متاخرکه متوسط رفاه را در رابطه با فهم مطلوبیت نهائی مورد مطالعه قرار دادند ثابت می‌کند که در راس عوامل جدید تعیین‌کننده تولید فضای فهم و اطلاعات است.
طرفداران تئوری جدید ارزش کار (تئوری انرژی)  با توسعه دادن تئوری ارزش کار آدام اسمیت کار انسانی را بر اساس انرژی (کار فیزیکی) و کار اطلاعاتی (در رابطه با اطلاعات) تقسیم می‌کنند و اینها را به عنوان نتایج ویژگی‌های اساسی دو فضای اجتماعی کار مورد بررسی قرار می‌دهند که عبارتند است از:

- کارعلمی تکنیکی که بر پایه علوم، تکنیکها و فعالیت‌های تکنولوژیکی که توسعه و تکمیل تولیدات جدید از دیدگاه اطلاعات تولید آنها.
- کار باز تولیدی همراه با تولید انبوه، توسعه یافتگی و روزآمد شدن تولیدات درفضای اول تولید.

نظریه انرژی، هزینه را به عنوان یک انرژی اجتماعی مورد مطالعه قرار می‌دهد که در فضاهای تولیدی تحقق می‌یابد و با کمک هزینه‌های مصرفی جامعه بیان کمّی (مقداری) پیدا می‌کند. منشاء هزینه‌های مازاد به تایید «الباکوف» Албаков نشان دهنده تفاوت بین همه انرژی‌های اجتماعی است که در تولید هزینه‌های مصرفی مشارکت دارند، انرژی‌هایی که موضوع مصرف مطابق با نیازهای اجتماعی است. (1)
موضوع ذکر شده ویژگی رانتی هزینه‌ها را نشان می‌دهد که درچهارچوب رانت پردانشی یا اندیشمندی (فهم نسل‌های قبلی)، رانت انرژی  (استفاده مرحله‌ای از انرژی در فرآیند کار برای کسب درآمد که از هزینه‌ها جدا نیست و نیز بدون واسطه کار فردی نیست) و رانت طبیعی بیان می‌شود.
قبل از همه لازم است که پایه‌های دسته‌بندی اقتصادی رانت را درچهارچوب اقتصاد سرمایه‌داری بررسی کنیم. درچهارچوب اقتصاد سرمایه‌داری است که تعمیم تئوریکی مناسبات کشاورزان، سرمایه‌داران و زمین‌داران به هدف مالک شدن محصول مازاد را مطرح و آن را به تحقق حقوق مالکیت مربوط می‌سازد. در طولانی مدت طیف وسیع و گسترده‌ای از رانت‌های مختلف ایجاد شده است و نقطه نظرات متفاوتی در این مورد ایجاد گردیده است که عمدتا ناشی از رشد تفکرات و دگرگونی‌های اقتصادی بوده است. طبق فرهنگ «ف  بروک» Ф Брук  و «ای یفرونا » И Эфрона رانت عبارت از اضافه درآمدی است که سرمایه داربه صورت حساب شده بالاتر از سود معین بدست می‌آورد و منجر به ذخیره کار و سرمایه می‌گردد. این سود در اثر عدم بکار‌گیری کار و سرمایه بدست می آید. وجود رانت بیشتر مربوط به پایه‌های شرایط مساعدتری نسبت به نمونه‌های دیگر است که یک سرمایه‌گذار در آن شرایط قرار دارد، از جمله روی زمین‌های بهتری کار می‌کند و از مزیت‌های مشخصی در درک و فهم شرایط وغیره برخوردار است .
بنابراین هر مزیتی شکل دهنده طرح جدیدی از رانت است. دراین زمینه «م پاپیف» М.Папив بر این نظر است که از زمان آغاز کشاورزی بشر (نئولیت و آنولیت) رانت زمین منجر به این شد که بشر به مرحله ایجاد دولت به شکل اولیه برسد. در پایان قرون وسطی با توسعه صنعت پس از اکتشافات بزرگ جغرافیایی و ظهور رانت صنعتی تاریخ جدیدی آغاز شد و مرکزیت فرهنگ و تاریخ از آسیا به اروپا انتقال یافت . در زمان حاضر رانت علمی و اندیشمندی (رانت فکری) آهنگی را در دنیا ایجاد کرده است که بیش از 60 درصد هزینه‌های تولید کالاها است.
لازم است گفته شود که رانت اقتصادی نشان دهنده درآمدی بالاتر از استفاده هر عامل تولید نسبت جایگزین‌های آن است. در رابطه با آن سرمایه‌گذار نمی‌تواند سرمایه‌های غیر‌مادی بیکران خود را تا زمانی که گزینه دیگری برای آن وجود ندارد کنترل نماید. این درآمد می‌تواند به عنوان «شبه رانت» توصیف شود زیرا ممکن است پس از مدتی از بین برود.
همچنین رانت سیاسی وجود دارد که در رابطه با استفاده از اختیارات قدرت درحوزه اقتصاد است که به طور تصنعی رقابت را محدود می‌کند . درچنین وضعیتی رقابت از بین نمی‌رود بلکه به فضای بازاری که تحت تاثیر دولت است انتقال می‌یابد . یعنی رقابت از فضای اقتصادی به فضای سیاسی انتقال می‌یابد. این خسارات تنها به از بین رفتن خیر و رفاه اقتصادی محدود نمی‌شود بلکه برفعالیت‌های سیاسی اثر منفی می‌گذارد، از جمله از طریق تامین مالی احزاب، از طریق لابی، از طریق خرید و یا رشوه دادن دولت را تحت تاثیر قرار می دهد.
همچنین باید رانت‌های مادام العمر را که به صورت توالی و به مقدار نامحدود طی سالها در اختیار دارندگان رانت قرار می‌گیرد و مقدار رانت نیز افزایش می‌یابد مشخص کرد. مجموع مقادیر این رانت‌ها که به این گروه از افراد تعلق می‌گیرد و به همه اعضای این گروهها از اول تخفیفاتی داده می‌شود بسیارزیاد است. در کنار این رانت‌ها رانت‌های مالی است که به صورت متوالی در فواصل معین پرداخت می‌شود که این رانت‌ها وابسته به منشاء این رانتها، اهداف و چگونگی استفاده از این رانت‌ها نمی باشد.
از دیدگاه «ی کریلاییخ » (Э.  Крылаеых)عملا درفعالیت‌های کشاورزی رانت‌های اسمی و رانتهای واقعی متفاوت می‌باشند. رانت اسمی عبارت ازهزینه‌های عمومی منابع برای بدست آوردن محصولات کشاورزی و پیش بینی قیمت آنها درچهارچوب تولیدات کشاورزی است . رانت واقعی عملا به صورت تکمیل درآمد در چهارچوب بازار رقابت آزاد بدست می‌آید که تحت تاثیر هزینه تولید و محصول دهی رقبای شرکت کننده در بازار است.
در تحقیقاتی که توسط «یاکووتس»  Яковецانجام گرفته او رانت کشاورزی و شاخه‌های مربوط به آن را به رانت منابع طبیعی، رانت زمین، رانت کوه، رانت جنگل، آب، حمل و نقل، تفریحی توریستی تقسیم کرده است. او همچنین درمورد رانت زیست محیطی و ضد رانت زیست محیطی و سودهای کلانی که دراثر تکنولوژی‌های زیست محیطی و یا برعکس در اثر استفاده ددمنشانه از منابع طبیعی و آلوده کردن محیط زیست بدست می‌آید توضیح داده است . از لحاظ حقوقی سئوال در مورد سودهای کلانی که دراثر استفاده از عوامل تولید از جمله در اثراستفاده از تکنولوژی، مدیریت ( شیوه های جدید مدیریتی، تامین مالی و اعتبارات) ایجاد می‌شود مطرح می‌گردد. در همه این حالات قیمت بازار بیشتر از مقدار هزینه تولید بعلاوه سود منطقی است که به عنوان یک منبع درآمد عمل می‌کند. از اینجاست که این مسئله توسط اصطلاحات جدید حسابداری که درعمل به حساب نمی‌آیند و نقطه نظرات و اطلاعاتی که در گزارشات شرکتها وجود ندارد دنبال می‌گردد.
ازنظرعده‌ای از نویسندگان می‌توان جنبه‌های دیگر رانت را از کل جدا کرد و یا آنکه آنها را که به رانت زمین مربوط هستند از جمله رانت زیست محیطی و رانت منابع طبیعی را با رانت زمین یکی شمرد. به طور کلی رانت زمین گونه‌های بیشماری دارد.
تحقیقات نشان می‌دهد که از نگاه کلی منشاء انواع رانت و شبه رانت ناشی از تفاوت درشیوه تولید، تفاوت طبیعی و زیست محیطی، تفاوت تکنولوژیکی، اقتصادی، اجتماعی و علمی است  که مشروط و مقید به چگونگی دسته‌بندی‌های آنها است . به همین گونه « ی یاکووتس» طبقه‌بندی رانت طبیعی ، رانت زیست محیطی، آنتی رانت و شبه رانت را در هربازار رقابتی پیشنهاد می‌کند (بازار رقابتی بازاری است که تامین کنندگان یا عرضه کنندگان بیش از دو نفر باشند). رانت‌ها و شبه رانت‌ها توسط مقایسه شیوه بازتولید درقیاس با قیمت که شاخصی پایه‌ای برای رانت‌ها و یا شبه رانتها است مشخص می‌شوند.
در کل باید اشاره کرد که جنبه‌های دیگر رانت، آنتی رانت و شبه رانت وجود دارد که هرکدام محدودیتها و کیفیت‌های متفاوتی درتولید، درامکانات، درانحصاری شدن این منابع در طول زمان و یا دائمی شدن آنها وجود دارد. این مربوط به غیرالاستیک بودن عرضه و قابل استفاده بودن منابع در شرایطی است که تقاضا وجود دارد.
شکل‌گیری و استفاده از رانت در چهارچوب اقتصاد بازاری بر پایه این فرضیه است که رانت بیانگر سودهای بالای ناشی ازاضافه تولید است که در نتیجه استفاده از منابع محدود بدست می‌آید. پایه عینی آن تفاوت هزینه اجتماعی (قیمت بازاری) و هزینه فردی (هزینه‌ها با احتساب سودهای معقول) تولید خدمات و یا کالاها است.
رانت در زمینه‌های مختلف همه فعالیت‌ها وجود دارد، جایی که منابع محدود است و امکان ازخود‌سازی یا تملک منابع وجود دارد، به عنوان مثال کشاورزی و یاشاخه‌های مربوط به آن، جایی که منابع طبیعی وجود دارد، زمین ، کوه، جنگل، آب، حمل و نقل، توریسم و غیره، در شیوه جدید می‌توان به رانت زیست محیطی که همان درآمدهای خیلی بالا ناشی از استفاده موثر از تکنولوژی‌های زیست محیطی و ضد رانت (آنتی رانت) که برعکس درنتیجه استفاده غیرعقلانی از منابع طبیعی و آلوده کردن محیط ایجاد می‌شود توجه کرد. اینجا یک مسئله منطقی در مورد شبه رانت وجود دارد که عبارت است از درآمدهای کلانی است  که در نتیجه استفاده ازعوامل باز تولید، از جمله تکنولوژی (در فضای ابداع و ابتکار) اندیشمندی، مدیریتی (استفاده از شیوه‌های جدید مدیریت) مالی و اعتباری بدست می آید.
رانت در اشکال مختلف ظاهر می‌شود: رانت مطلق (دراثرانحصار مالکیت بر منابع محدود )، رانت دیفرانسیل(تفاوت - تفاضل) که دراثر استفاده از منابع با کیفیت‌های مختلف ایجاد می‌شود و رانت انحصاری که دراثر استفاده انحصاری از منابع  پدید می‌آید . در رانت تفاضلی نوع اول و دوم  به صورت استفاده بالا از منابع در افزایش تولید و موثر بودن منابع منعکس ایجاد می‌شود. و در نوع سوم تفاضل موثر بودن بیشتر از جابجایی متقابل یا تعویض رشته‌ها یا بخش‌ها ایجاد می‌شود. رانت‌ها از جهات مختلف یکسان نیستند و اشکال آنها در طول زمان عوض می‌شود . مهمترین رانت‌هایی که طی کمتر از یک سال عوض می‌شوند و سریعترین و زودگذرترین رانت‌ها شبه رانت‌های تکنولوژیکی، تامین مالی و مدیریتی است . بدین معنا که این سودهای کلان در اثر تکنولوژی‌های نو، شیوه‌های تامین مالی نو و مدیریت‌های جدید از بین می‌روند.
مهمترین شکل از خود‌سازی(مالکیت) رانت مالکیت منابع طبیعی است که مالک در اثراستفاده ازاین منابع سودهای کلانی بدست می‌آورد . جبران کردن هزینه‌های مادی، هزینه استهلاک ابزارها، پرداخت دستمزد‌ها و مالیات‌ها و دریافت سودها (کسب درآمدها) ازضرویات فعالیت‌های تولیدی است. بازتولید و تکمیل تولید مربوط به این نیست و نشان نمی‌دهد که چه کسی مالک شیوه تولید است . مالک ممکن است سودهای کلانی نسبت به کیفیت منابع و مناسب بودن شرایط بدست آورد. منظور این است که مالک زمین و یا سایر منابع طبیعی و یا مالکیت معنوی (از طریق ثبت اختراعات) و یا مالکیت بر سرمایه و غیره سودهای کلانی بدست می‌آورد. مالکیت رانت عملا موهبتی برای سرمایه‌گذار و یا کار‌آفرین است که شیوه رقابت را از طریق چگونگی استفاده از کیفیت منابع هموار و متعادل می‌نماید. زمانی‌که مالک و کارآفرین یک نفر باشد او هم درآمد سرمایه گذاری و هم درآمد رانتی دارد که این منجربه تحکیم و ترکیب منابع طبیعی، ماکیت بر اختراع، سهام وغیره می‌گردد که منابع درآمد را به طور کامل تضمین و پایدار می‌کند.
مقدار رانت عملا وابسته به تناسبی از دینامیک قیمت در بازار است . دریافت رانت براساس شیوه‌ای است که قیمت بازاری کالا و خدمات تحت تاثیر محدودیت منابع طبیعی افزایش می‌یابد. اول اینکه نوسانات قیمت برمقدار رانت اثرمی‌گذارد و درآمد سرمایه‌گذار را تحت تاثیر قرارمی‌دهد (مخصوصا زمانیکه مقدار رانت برای طولانی مدت ثابت باشد). شکل‌گیری قیمت همچنین انعکاسی از میزان تورم در بازار است، یعنی اینکه افزایش قیمت بیش از اندازه می‌شود (به عنوان مثال زمانی پرداخت رانت‌ها درصدی از قیمت می‌شود). اول این‌که قیمت‌ها همزمان با افزایش هزینه‌های تولید، افزایش قیمت مواد اولیه و قیمت انرژی بالا می‌رود. ارزان شدن شدید ناشی از بکار‌گیری تکنولوژی‌های نو موجب کاهش شبه رانت‌ها در قیمت تولیدات می‌گردد. ولی حجم تولید آن برای اشباع بازار تقاضا افزایش می‌یابد که این خود از دینامیک افزایش و گسترش برخورداراست و منجر به رشد اقتصادی می‌گردد.
دینامیک رانت‌ها ازسیکل نوسانات درمیان مدت ازسیکل‌های طولانی مدت یا «کندراتیو» و همچنین سیکل‌های تمدنی تاثیر می‌پذیرند. بیشترین نوسانات برای شبه رانت‌ها اساسا در تکنولوژی دیده می‌شود. درمرحله فعالیت‌ها و گسترش تولیدات به دنبال ازخو‌دسازی (مالکیت) نسل جدیدی از تکنیک‌ها و تکنولوژی‌ها منجر به افزایش تولید و افزایش حجم شبه رانت‌ها می‌شود، که این خود منجر به افزایش سرعت رشد اقتصادی می‌گردد. در مرحله بلوغ اقتصادی شبه رانت‌ها کاهش می‌یابد ولی مقدار زیادی از آنها به دنبال افزایش حجم تولید وبکارگیری خلاقیت باقی می‌ماند. در مرحله بحران اقتصادی و شروع رکود میزان خلاقیت به شدت کاهش می‌یابد و میزان شبه رانت تکنولوژی به حداقل می‌رسد. دراین وضعیت امتیازات رانتی برای سرمایه‌گذاران و ابداع کنندگان توسط دولت به منظورخروج از بحران افزایش می‌یابد. با اینحال خلاقیت است که جامعه را از فشار و تنگنای رکود خارج می‌سازد. در چنین وضعیتی رانت اندیشمندی خود سود بالایی ایجاد می‌کند که می‌تواند توسط استفاده ازعوامل فکری تولید (سرمایه فکری) بدست آید. این مسئله خود به عنوان سرمایه انسانی، ثبت اختراعات و اشکال دیگر مالکیت فکری متجّلی می‌شود. رانت اندیشمندی دراثر هوش و ابتکار مخترعین، مهندسین، مدیران و سرمایه‌گذارانی که می‌توانند مدعی سودهای کلانی باشند ظاهر می‌گردد. این مسئله می‌تواند محرکی قوی برای افزایش فعالیت‌های ابداعی باشد.

توضیحات: