تحولات قفقاز شمالي و تاثيرات آن بر امنيت ملي جمهوري اسلامي ايران

تحولات قفقاز شمالي و تاثيرات آن بر امنيت ملي جمهوري اسلامي ايران بر پايه مطالعات ميداني عنوان نشستي بود كه روز شنبه ۸ مرداد ماه ۱۳۹۰ در بنياد مطالعات قفقاز دانشگاه تهران با سخنراني آقاي دكتر سید جواد ميري، دانشيار پژ‍وهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي در حوزه علوم اجتماعي و تاريخ اديان، برگزار شد. در ابتداي اين نشست كه با حضور جمعي از كارشناسان و علاقمندان پژوهش‌های حوزه قفقاز همراه بود، حسینی مجری جلسه ضمن خوشامدگویی به حضار، قفقاز را منطقه‌ای با اهمیت راهبردی بالا توصیف کرد که در کشور ما کماکان مورد کم‌توجهی قرار گرفته است. وی در ادامه افزود که غفلت در مورد مطالعات قفقازی در ایران آن‌گاه که نوبت به قفقاز شمالی می‌رسد بسیار عیان‌تر جلوه می‌کند و این پدیده در مورد منطقه‌ای که علاوه بر اهمیت راهبردی، دارای پیوندهای عمیق دینی، فرهنگی، تاریخی و اجتماعی با ایران است بسیار ناگوارتر است. وی یادآوری کرد ‌که جمهوری‌های به ظاهر کوچک از لحاظ ارضی قفقاز شمالی هر یک کلکسیونی از اقوام، ادیان و فرهنگ‌های گوناگون می‌باشند که همین تنوع سبب پیچیده‌تر شدن اوضاع این منطقه، به ویژه اداره‌ی جمهوری‌های مزبور از سوی روسیه شده است. معضلی که از همان اوان اشغال منطقه قفقاز شمالی در نیمه‌های قرن نوزدهم میلادی تاکنون گریبانگیر روس‌ها بوده است. وی با اشاره به این‌که جمهوری‌های داغستان، چچن، اینگوشتیا، اوستیای شمالی، کاباردینو بالکاریا، قره‌چای چرکس و آدیقه مجموعه‌ی جمهوری‌های قفقاز شمالی را تشکیل می‌دهند، افزود که با نگاهی به اسامی این جمهوری‌ها می‌توان تنوع و پیچیدگی‌های دست‌کم انسانی آن‌ها را به سرعت دریافت. برای نمونه قره‌چای نام یک قوم آلتایی و چرکس نام قومی قفقاز است که در کنار هم نام یک جمهوری را تشکیل داده‌اند و یا کاباردها قومی قفقازی و بالکارها قومی آلتایی هستند که اسامی آن‌ها در کنار یکدیگر نام جمهوری دیگری را در قفقاز شمالی تشکیل داده است. گذشته از آن‌که جمهوری داغستان که پسوند «ستان» آن یادآور حضور و اهمیت زبان فارسی در منطقه است خود دارای ۱۲ قومیت به رسمیت شناخته شده در قانون اساسی است که بر این اساس در قدرت سهیم هستند، جدای از بی‌شمار اقوام دیگری که جمعیت‌های کوچک‌تری را در این جمهوری دربرمی‌گیرند. وی با اشاره به این‌که درگیری‌های گوناگونی که در دوران پس از سقوط اتحاد شوروی در قفقاز به وقوع پیوست خود نشانگر اهمیت امنیتی و سیاسی این منطقه است، مناقشات حل‌نشده‌ای نظیر مناقشه ناگورنو – قره‌باغ و یا مناقشه روسیه – گرجستان بر سر اوستیای جنوبی و آبخازیا را به عرصه‌ی بازی و رویارویی قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای توصیف کرد که در برخی موارد مانند جنگ آگوست ۲۰۰۸ چیزی نمانده بود که به جرقه‌ی آغاز رسمی دوره‌ی جدید جنگ سرد بدل شود. به گفته‌ی وی اما درگیری‌های قفقاز تنها مناقشات بین کشورهای همسایه نیست و چه بسا بزرگ‌ترین مشکل قفقاز امروز برای روس‌ها، جدایی‌طلبی و ناآرامی‌های مردمی در جمهوری قفقاز شمالی در داخل قلمرو این کشور و در مواجهه با مسکو باشد. به گفته‌ی وی دنیا هنوز جنگ‌های اول و دوم چچن را از یاد نبرده است و البته فجایع تروریستی نظیر آنچه که در بسلان واقع در خاک اوستیای شمالی اتفاق افتاد نیز از خاطره‌ها پاک نشده است. وی یادآوری کرد که البته فعالیت گروه‌های تندرو و متأثر از القاعده و وهابیت نیز بخش قابل توجهی از تکاپوهای استقلال طلبانه در قفقاز شمالی به ویژه از ۱۹۹۸ تاکنون را به خود اختصاص داده است که بدون تردید نه رویکرد و نه اندیشه‌ی چنین گروه‌هایی مورد تأیید و حمایت قاطبه‌ی جهان اسلام نبوده است. حسینی خاطرنشان کرد که شناخت قفقاز شمالی از لحاظ فصول مشترک آن با ایران از منظر دین، تاریخ، فرهنگ و... در کنار مطالعه‌ی شرایط و روندهای جاری در این منطقه از منظر مشخصه‌های گوناگون متداخل می‌تواند کمک شایان توجهی در جهت ارتقای فرآیند و کیفیت تصمیم‌سازی سیاسی در سطوح بالای تصمیم‌گیری در کشور داشته باشد که از این قِبَل می‌توان به ارتقای دیپلماسی جمهوری اسلامی در منطقه یاری رسانید. وی در این بخش از صحبت از دکتر میری خواست تا مشاهدات میدانی خود در منطقه قفقاز شمالی را برای حضار تبیین کند. دكتر ميري در ابتدا از طرحي سخن به میان آورد كه وی به مدت يك سال است با نام «اسلام و اسلام‌گرايي در منطقه اوراسيا و اثرات آن بر امنيت ملی جمهوری اسلامی ايران» در دست انجام دارد. وي در تشريح اين طرح به آمارهای جمعیتی موجود استناد و به جمعيت ۱۴۰ ميليوني حال حاضر روسيه و برآورد کاهش جمعيت اين كشور به ۹۰ ميليون در سال ۲۰۴۵ و نيز جمعيت ۲۵ ميليوني فعلی مسلمان فدراسيون روسيه و تخمين افزایش جمعيت اين گروه به۷۰ ميليون در سال ۲۰۴۵ اشاره كرد و اين سوال را مطرح نمود كه اولویت آینده‌ی تصمیم‌سازان سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران با توجه به شرایط و روندهای فعلی در روسیه کدام گزینه خواهد بود؟ كشوري با ۷۰ ميليون جمعيت مسلمان، دارای اسلامی تبليغی همانند اسلام وهابي در عربستان سعودی يا اسلام معتدل و غير تبليغی همانند اسلام ( فتح‌الله گولن) در تركيه؟ در این راستا وي بهترين راه را برای براي شناخت نوع اسلام و صفات قومي مردم منطقه قفقاز شمالی در كنار مطالعات كتابخانه‌اي، مطالعات ميداني در اين حوزه برشمرد. وي با اشاره به سفرهاي خود به مناطقی در افغانستان، آسياي مركزي، قفقاز و منطقه مسلمان‌نشین سين‌كيانگ (اویغورستان) در چين اظهار داشت: «این مناطق ميراث مشترك اقوام مختلفي است كه ايران از دیرباز نقش به‌سزايي در اين مناطق داشته است و نمونه بارز آن را در علاقه وافر شيعيان دربند (شهری در داغستان) به مردم ايران می‌توان مشاهده نمود». وي انسجام قومي و عشيره‌اي را از مهم‌ترین شاخصه‌های مردم منطقه قفقاز شمالي برشمرد و آن را عامل اصلي شكست‌ناپذيري اين اقوام در برابر تهاجم روس‌ها در طول ساليان متمادي دانست. وی در تبیین اوضاع کنونی منطقه ابراز داشت تا ۵ - ۶ سال گذشته عمده درگيري روس‌ها در منطقه قفقاز شمالي در جمهوری چچن جريان داشت اما پس از برقراري آرامش نسبي در این منطقه، درگيري‌ها به سمت منطقه اينگوش و برخي مناطق داغستان و كاباردينو بالكاريا سوق پيدا كرده است. وی اظهار داشت که معارضین اسلام‌گرای روس‌ها کوشش کردند مناطق قفقاز شمالي را به یک اميرنشين تقسيم كنند که برای مثال چندین سال است که یکی از رهبران شورشیان مسلح قفقاز شمالی به نام داکو عمراف خود را امیر امارت اسلامی قفقاز می‌خواند.
دکتر میری خواسته اصلی مردم جمهوری‌های قفقاز شمالي را واگرايي از دولت مرکزی مسكو و به نوعی جدايي از خاک روسيه دانست و عنوان داشت که به نظر میرسد برخی گرایشات در مسکو نیز بر این باورند که هزینه‌ی بیشتر برای این جمهوریها به صرفه نیست. وی در ادامه اين سوال را مطرح كرد كه آيا جمهوري اسلامي ايران تمايل دارد تا با كشورهاي جديدي مانند داغستان و چچن در نزدیکی مرزهاي شمالي خود همسايه شود؟ و يا اینکه سياست‌گذاران و تصميم‌سازان سياست خارجي جمهوری اسلامی ایران ترجيح مي‌دهند با يك روسيه واحد در تعامل باشند؟. وي هم‌چنین در تشریح موقعیت آینده منطقه قفقاز شمالی به احتمال حضور چيني‌ها در آينده سياسي این منطقه اشاره و آن را مساله‌ای قابل تامل برای ایران ارزیابی کرد. وی در بخش دیگری از سخنان خود به وضعیت امنیتی این مناطق اشاره کرد و بیان داشت امنيت اين منطقه در اختیار نيروهاي امنیتي روسيه، اف اس ب، می باشد كه بدون كم‌ترين تماسي با مردم منطقه در مجموعه‌های ساختمانی مجزا و متمرکز كليه ارتباطات و مكالمات تلفني و راديويي را تحت کنترل دارند. وی هم‌چنين اظهار داشت نيروهاي امنيتي روسيه آموزش‌های اطلاعاتی( استفاده از اسلحه، شنود مکالمات و ...) نیروهای خود را در داخل جمهوري‌هاي قفقاز شمالي انجام می‌دهند و حتی برخی سلاح‌ها را نیز برای نخستین بار در این مناطق مورد استفاده قرار می‌دهند. وی ادامه داد با وجودي كه اين مناطق داراي پتانسيل فراوان برای كشاورزي است اما عمده جوانان اين منطقه از بيكاري مفرط رنج مي‌برند و تنها كاري كه در حال حاضر براي آنها وجود دارد استخدام در نيروي پليس است. وی خاطرنشان کرد که راه برای ورود مردم بومی به نیروهای امنیتی روسیه بسته است.
وي در بخشی ازاين نشست به نمايش تصاويري ازنحوه زندگي روزمره مردم در منطقه قفقاز شمالي پرداخت. سید جواد میری در ادامه سخنان خود ابراز داشت يكي از باورهاي مردم چچن و اينگوش درباره روس‌ها اين است كه روس‌ها به دنبال اختلاف‌افکنی میان این دو قوم بوده و از سوی دیگر به دنبال جلوگیری از رشد جمعیت آنان و گذر از مرز بدو میلیون نفر میان می‌باشد و به همین دلیل است که هنگامی‌که جمعیت آنان فزونی می‌گیرد روس‌ها آتش جنگی را برمی‌افروزند و کشتار بزرگی را از مردم این اقوام به راه می‌اندازند.
وي در بخش ديگري از سخنان خود اظهار داشت:« پاسخ به اين سوال بسيار حائز اهمیت است که چگونه جمهوري اسلامي ايران مي¬تواند در منطقه قفقاز شمالي همانند تركيه وارد معادلات اين منطقه شود». میری با اشاره به تمركز فعاليت دفتر نمایندگی رايزني فرهنگي جمهوري اسلامي ايران در روسيه بر روي شهر مسكو و سن‌پترزبورگ بر حضور فعال تر اين¬گونه دفاتر در مناطق قفقاز شمالي تاکید کرد. وي البته نا امني موجود در منطقه و ملاحظات سياسي جمهوري اسلامي ايران در قبال روسيه را عامل مهمي در محدودیت اين ارتباطات دانست.
وی در ادامه سخنان خود اظهار داشت: «اسلام در منطقه قفقاز شمالي صرفا به عنوان يك دين مطرح نيست بلكه اسلام وارد معادلات سياسي این منطقه شده است و پیوندهای مردم جمهوري¬هاي قفقاز شمالي را مستحكم تركرده است ؛براي مثال روسها نمي توانند يك فرد چچني را صرفا بر مبناي هويت قومي و بدون هويت ديني در نظر بگيرند، اما به هر حال قوميت در اين مناطق هنوز هم حرف اول را مي زند و به گفته يكي از بزرگان محلی، ريشه اين مساله را بايد در دوران شوروي جستجو كرد، دوره ای که كمونيست¬ها توانستند تمام عناصر هویتی به جزعنصر قومیت را از مردم این منطقه سلب کنند و در واقع تاكيد مردم منطقه بر روي قوميت در اين دوره بود كه انسجام پایدار قومي را به دنبال داشته است.»
وي در ادامه سخنانش به بي اطلاعي مردم مناطق قفقازشمالي از پيشرفت¬هاي جمهوري اسلامي ايران در زمينه هاي مختلف از جمله پزشكي اشاره کرد و دليل آن را نبود تبليغات كافي در این زمینه و آن را موجب فاصله گرفتن بيشتر مردم منطقه از ايران دانست. وي همچنين به نمونه هايي از فعاليت عربستان در اين منطقه از جمله چاپ قرآن، تامين منابع درسي براي طلاب علوم ديني و اعزام افراد به سفر حج اشاره كرد و آنرا باعث نفوذ روز افزون وهابيت در اين منطقه برشمرد.
دانشیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در ادامه اين نشست اظهار داشت جمهوري اسلامي ايران مي¬تواند در منطقه قفقاز شمالي با تقسيم بندي جمهوريهاي اين منطقه بر اساس پیوندها و علایق مشترک نقش آفريني نمايد. وی براي نمونه از تعلق خاطر مردم داغستان به شيعیان و از وابستگي هاي فرهنگي مردم چچن و اينگوش به زبان فارسي و فرهنگ ايراني یاد کرد و آن ¬را زمینه ای مناسب برای تاثیر ایران در این دو جمهوری دانست. وي در پايان سخنانش از ترس تاريخي مسئولان سياست خارجي جمهوري اسلامي ایران در دوره هاي مختلف نسبت به روسيه انتقاد و ابراز داشت روسيه كنوني داراي قدرت هژمون سابق نيست و در عرصه های مختلف دارای نقاط ضعف می باشد. وی براي نمونه انفعال روسيه در برابر تحرکات خزنده چين را نمونه بارزي از موفقيت چين درمقابله نرم با روسيه برشمرد. پرسش و پاسخ حضار پايان بخش اين نشست تخصصي بود.