طرح مسئله
سیاست کلی حكومت‌هاي افغانستان طي سال‌های اخیر توسعه همکاری‌های منطقه‌ای توأم با حفظ و گسترش مناسبات با قدرت‌های جهانی بوده است. در این راستا در بعد سیاسی، افغانستان تلاش مي‌نمايد تا جایگاه سنتی خود به عنوان قلب منطقه را بازیابی و نقش خویش را به منزله‌ی پل ارتباطی میان شرق و غرب منطقه در زمینه مسیرهای گذر انرژی تقویت نماید. سیاست افغانستان در سال‌های گذشته تمرکز بر بديل‌سازي‌هاي مختلف گذرگاه‌هاي انرژي بوده است تا بدین شکل وابستگی به کشورهای مختلف منطقه از بین رفته و بدیل‌های مختلفی برای آنها وجود داشته باشد و افغانستان تبدیل به یک چهارراه ترانزیتی با اهمیت در منطقه گردد. در راستاي نیل به این اهداف، سفرهای متعددی از طرف هیئت‌های عالی‌رتبه افغانستان به کشورهای منطقه صورت گرفته و طرح‌های مختلفی برای توسعه محورهای مواصلاتی و خطوط انرژی در دستور کار قرار گرفته است که از جمله‌ی آنها می‌توان به طرح راه ابریشم، طرح راه لاجورد، پروژه تاپی، پروژه راه‌آهن ایران ـ افغانستان، پروژه ترانزیتی بندر چابهار و... اشاره کرد.
الف: سفر به جمهوري آذربايجان
خیرالله آزاد معاون سخنگوی وزارت خارجه در مورد اهداف سفر رئیس‌جمهور افغانستان به جمهوری آذربایجان گفت: در این سفر حکومت افغانستان قرار است سه توافقنامه را با جمهوری آذربایجان امضا کند که در بخش آموزش نیروهای امنیتی افغانستان و همچنين توافقنامه‌های اقتصادی و رسانه‌اي است، اما اهم مطلب در خصوص نتيجه‌رسي بازسازی راه لاجورد است که افغانستان می‌خواهد از این راه به گرجستان و کشورهای اروپایی دهلیز ترانزیتی باز کند. رئیس‌جمهور افغانستان، محمد اشرف غنی روز سه‌شنبه اول دي ماه 1394 به همراه هيئت عاليرتبه وارد شهر باکو، پایتخت جمهوری آذربایجان شدند. آقای غنی و همراهان در فرودگاه بین‌المللی باكو مورد استقبال مسئولين ( معاون نخست وزیر و معاون وزیر خارجه) جمهوري آذربایجان قرارگرفتند. رئیس جمهور افغانستان، محمد اشرف غنی در سفر به جمهوري آذربایجان با الهام علی‌اف، رئیس جمهور این کشور، دیدار و مذاكره کرد. رئيس جمهور افغانستان در ملاقات با «آرتو راسی‌زاده» نخست وزیر جمهوری آذربایجان گفت: کشورش بستر خوبی برای سرمایه‌گذاری خارجی از جمله سرمایه‌گذاری بازرگانان آذربایجانی است و دولت افغانستان نیز اطمینان می‌دهد که زمینه‌های خوبی برای سرمایه‌گذاری برای آنان را فراهم کند. اشرف غني همچنین با «اوقتای صابر اسدوف» رئیس پارلمان جمهوری آذربایجان نیز دیدار و گفتگو کرد. در این دیدار هر دو طرف در مورد گسترش روابط میان پارلمان‌های دو کشور و سایر موضوعات مورد علاقه بحث و تبادل نظر کردند. رئيس جمهور افغانستان در دیدار با شماری از بازرگانان آذربایجانی، از آنان برای سرمایه‌گذاری در افغانستان دعوت کرد. در اين سفر چندین سند همکاری در زمینه‌هاي مختلف اقتصادي، آموزشی، امنيتي و رسانه‌اي به امضاء رسيد.
نتايج سفر
اگر چه سفر رئیس‌جمهور محمداشرف غنی به جمهوری آذربایجان چندان مهم تلقی نمی‌شود، اما با دقت در جزئیات این سفر و اتخاذ نگاهی جامع‌نگر نسبت به مسائل و تحولات مختلف افغانستان و منطقه، این سفر از ابعاد مختلفی قابل تفسیر است. از منظر كلي این سفر مي‌تواند منافع و مزایای مختلف امنیتی، اقتصادی، ترانزیتی و سیاسی برای افغانستان در بر داشته باشد. البته انتظاركمك فوق‌العاده از کشورهایی مانند جمهوری آذربایجان برای همکاری با افغانستان تا حدي ساده‌پنداری است، چرا که جمهوري آذربایجان حداكثر در زمینه‌های آموزشی و بورسيه‌‌های تحصیلی مي‌تواند افغانستان را كمك نمايد. روابط افغانستان با جمهوری آذربایجان دارای سابقه‌ای نه چندان طولانی است و شاید تا پیش از اعلام رسمی برنامه سفر رئیس‌جمهور افغانستان به جمهوری آذربایجان، هیچ‌کس حتی تصور نمی‌کرد که چنین سفری در دستور کار رئیس‌جمهور باشد. این سفر نیز همانند هر سفر سیاسی دیگری، دارای منافعی برای طرفین بوده که برخی از آنها بشرح ذیل است:
ره‌آورد اقتصادی
رئیس‌جمهور غنی در دیدار با «الهام علی‌اف» در خصوص گسترش همکاری‌ها در زمینه‌های مختلف رایزنی کرده و طرف آذربایجانی هم آمادگی خود را برای همکاری اعلام نمود. الهام علی‌اف اظهار نمود: كشورش در صدد است در بخش پروژه‌های زیربنایی، ارتباطات و خط‌آهن با عقد قراردادهای بزرگ منابع طبیعی، كشاورزي و پروژه‌هاي مشترک توسط بخش خصوصی، با افغانستان همكاري نمايد و تجارب و اطلاعات خود را با دولت و بخش خصوصی افغانستان مبادله كند. البته در اين سفر توافقنامه‌هايي نيز به امضاء طرفين رسيد.
ره‌آوردهاي سیاسی امنیتی
جمهوری آذربایجان از جمله کشورهایی است که اگر چه عضو سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) نيست اما در پي عضویت در آن بوده و نیروهای نظامی این کشور همکاری نزدیکی با ناتو به خصوص در چارچوب نیروهای آیساف در افغانستان داشته‌اند. پس از آغاز مأموریت «حمایت قاطع» ناتو در افغانستان، جمهوری آذربایجان نیز اعلام کرد که 35 نظامی این کشور در این عملیات، شركت خواهند كرد. محمداشرف غنی از نقش جمهوری آذربایجان در ماموریت حمایت قاطع ناتو در افغانستان و تمدید تعهد آن کشور تشکر کرد و از همکاری این کشور در مبارزه با تروریسم استقبال نمود. همچنین رئیس جمهور آذربایجان قول داد كه کشورش در زمینه آموزش نيروهاي امنيتي، مبارزه با حوادث طبیعی، مسایل دیپلماسی، حوزه‌های معدن و انرژی با افغانستان همکاری خواهد کرد.
مسئله راه لاجورد
یکی از مهم‌ترین ابعاد سفر رئیس‌جمهور افغانستان به جمهوری آذربایجان، رایزنی در خصوص مسیر ترانزیتی موسم به «راه لاجورد» بود. راه لاجورد در حقیقت یکی از پروژه‌های ترانزیتی است که افغانستان را از مسیر ترکمنستان، دریای خزر، جمهوری آذربایجان، گرجستان و در نهایت ترکیه، به دریای مدیترانه و اروپا متصل می‌کند. به گفته‌ی برخی کارشناسان، این راه یک مسیر باستانی است که سنگ لاجورد بدخشان از طریق آن به اروپا منتقل می‌شده و در حال حاضر شاید بتوان آن‌را به عنوان جزئی از پروژه احیای جاده ابریشم دانست. چندي است كه طرح‌های مختلف ترانزیت انرژی در بستر افغانستان در حال پیگیری است که برخی از طرح‌هاي مذكور معمارانی در خارج از افغانستان دارند. یکی از طرح‌هایی که آمریکا، چین، ترکیه، ایران و دیگر کشورهای منطقه به شدت به دنبال اجرایی‌شدن آن هستند، مسئله احیای جاده کهن ابریشم است. در این راستا هر کدام از این کشورها مسیرها و طرح‌های مختلفی را برای اجرای این پروژه در نظر دارند که در این میان طرح‌های آمریکایی احیای جاده ابریشم، چین را از مسیر آسیای میانه و دریای خزر به ترکیه و اروپا متصل می‌کند. این در حالی است که در سایر طرح‌های احیای جاده ابریشم، ایران و قسمت‌های شمالی افغانستان به عنوان یکی از مسیرهای اصلی این شاهراه ترانزیتی ـ تجاری در نظر گرفته می‌شوند.
تحليل
در حالی‌که هم ج.ا.ایران و هم روسیه روابط خوبي با ارمنستان دارند، جمهوري آذربایجان به دليل ساختار سياسي‌اش بعد از تنها ماندن در منطقه دست به دامن آمریکایی‌ها شد و آمریکایی‌ها هم برای تنگ‌تر کردن حلقه محاصره ایران و نيز گسترش نفوذشان در قلمرو قفقاز از آن استقبال كردند. ضمن آن‌كه جمهوری آذربایجان رابطه نزدیکی با اسراییل، دشمن درجه یک ج.ا.ایران دارد و اغلب نيز با تركيه همسو است. نزدیکی جمهوری آذربایجان به افغانستان از دو محور آمریکا و ترکیه قابل ارزیابی است. آمریکا به عنوان کشور مادر در روابط با جمهوری آذربایجان و افغانستان، بدون تردید همکاری بین این دو کشور را تشویق می‌کند. آمریکا در این زمینه از هیچ تلاشی دریغ نمی‌ورزد. آمریکایی‌ها حتی حاضر شده‌اند نفت جمهوری آذربایجان را از زیر بستر دریای خزر عبور داده و به ترکیه و اروپا برسانند تا ج.ا.ایران را در تنگنا قرار دهند.
از سوی دیگر، جمهوری آذربایجان در محور ترکیه قرار گرفته است. ترکیه از متحدان كليدي آمریکا است. ترکیه گذشته از آن، دیپلماسی فعالی را برای حضور قوی‌تر در منطقه دنبال می‌کند. نشست استانبول برای بازسازی افغانستان در واقع، نشانی از دیپلماسی پویای ترکیه دارد. قرار است از مباحث نشست استانبول موسوم به پروسه استانبول، از پتانسیل همکاری‌های منطقه‌ای برای بازسازی افغانستان بهره برداري شود. تحولات اخیر میان افغانستان و جمهوری آذربایجان و سفر قریب‌الوقوع رئیس‌جمهور غنی به ترکیه پس از جمهوری آذربایجان، این دیدگاه را تقویت می‌کند. از منظر كلي چنين مي نمايد كه آمریکا در پي آن است كه با اجرای چنین طرح‌هایی، ایران و روسیه را در منطقه منزوی‌تر کند و از طرفی برای حفظ موقعیت افغانستان، مسیر مکملی را برای اتصال افغانستان به جاده ابریشم در نظر بگیرد که در حقیقت همان راه لاجورد است. از طرفی با محقق شدن طرح آمریکایی احیای جاده ابریشم، برخی دیگر از شرکای این کشور از جمله جمهوری آذربایجان نیز از منافع شاهراه ابریشم بهره‌مند می‌شوند.
ب: سفر به جمهوري تركيه
رئیس جمهور افغانستان، محمد اشرف غنی و هيئت همراه پس از سفر به جمهوري آذربایجان، در مورخ دوم دي‌ماه 1394 برای یک سفر دو روزه وارد استانبول شدند. آنان در فرودگاه بین‌المللی استانبول، مورد استقبال استاندار، شهردار، مسئولين نظامي و امنيتي قرار گرفتند. رئیس جمهور افغانستان در بدو ورود به استانبول در جمع اعضای کمیسیون اقتصادی ترکیه سخنرانی کرد و اطلاعات جامعي در مورد گسترش روابط اقتصادی و تجارتی میان دو کشور و فرصت‌های سرمایه‌گذاری در افغانستان، ارائه كرد.
ملاقات و مذاكره با رجب طیب اردوعان رئیس جمهور و نيز احمد داود اوعلو نخست وزير تركيه، امضای سه تفاهم‌نامه همکاری میان افغانستان و ترکیه در زمينه‌هاي مشاورت‌هاي سياسي، گسترش همکاری‌های امنیتی و نيز احداث و راه‌اندازي دانشگاه مولانا جلال‌الدین محمد بلخی از سوی کشور ترکیه در کابل، از جمله برنامه‌ها و اهداف سفر مذكور بود.
رئیس جمهور ترکیه در حضور اشرف غنی طي نشست خبری تاکید نمود: جامعه جهانی نباید افغانستان را به فراموشی بسپارد و باید هم‌چنان به کمک‌هایش به این کشور ادامه دهد. جهان باید دست کم تا یک دهه دیگر افغانستان را تنها نگذارد. یک‌بار جهانيان این تجربه را آزمودند كه افغانستان در گذشته و پس از فراموشی با چه مشکلاتی روبه‌رو شد. خیزش تروریسم و تاثیر آن بر جهان، ریشه‌های این غفلت بود و دنیا نباید یک بار دیگر این اشتباه را تکرار کند. مسئولين تركيه تاکید كردند: تا زمانی‌که نیاز افغانستان به نيروهاي اين كشور برطرف نگردد در افغانستان خواهند ماند. «محمد اشرف غنی» نيز اظهار داشت: پادرمیانی‌های ترکیه در تحولات مثبت افغانستان را ارزنده و مهم است. ترکیه کشوري موثر در منطقه محسوب مي‌گردد. تلاش‌های آنکارا در راستای برگزاري اجلاس اخیر کابل ـ اسلام آباد ـ آنکارا، طرحی تاثیرگذار بر صلح افغانستان است.
نتيجه‌گيري
یکی از اندیشه‌های سیاسی به ویژه پس از سقوط اتحاد جماهیر شوروی تفكرات ناسيوناليستي ترك‌گرايي موسوم به «پان‌تركيسم» است كه سعی داشته در سرتاسر آسیای مرکزی از جمله در افغانستان جای پایی برای خود باز نماید، جمهوري ترکیه تلاش کرده است تا با تکیه بر اشتراکات نژادی و زبانی هر یک از این کشورها را به دوست و متحد وابسته به خود تبدیل نماید. این سیاست در افغانستان هم با جدیت تمام پيگيري شده است. ازبک‌ها، هزاره‌ها، قزلباش‌ها و ترکمن‌ها ریشه نژادی ترک دارند. جمهوري تركيه در راستاي نفوذ منطقه‌اي خود از طريق حمايت از ژنرال دوستم، بنيانگذار و رهبر جنبش ملي اسلامي افغانستان و نيز فعاليت‌هاي آژانس همكاري‌هاي جهان ترك موسوم به «تيكا» با فعاليت‌هایي نظیر آموزش زبان تركي استانبولي، ايجاد مدارس ترك ـ افغان، تخصيص بورسيه‌هاي تحصيلي، آموزش نيروهاي امنيتي، كادرسازي دواير دولتي، مرمت و نگهداری آثار باستاني و صیانت از مواریث فرهنگي عثماني و... در صدد اشاعه ترك‌گرايي در بين جامعه تركمن و حتي گاه اشاعه لائيسم در ج.ا.افغانستان بوده است.
هدف غرب به رهبري آمریکا از تشديد همگرايي بين جمهوري آذربايجان ـ تركيه و نيز همسوسازي افغانستان با محور مذكور، تقويت جبهه وابسته به خود در منطقه جهت مقابله با همسويي روسيه ـ ج.ا.ايران ـ ارمنستان است. ضمن آن‌كه هدف از اصرار بر اجرای طرح احیای جاده ابریشم و نیز توسعه خطوط مواصلاتی انرژی از مبدأ کشورهای آسیای میانه، گسترش حضور در حیاط خلوت روسیه است. با آنکه آمریکا برای مسیرهای متمم و مكمل خود به مقصد افغانستان و آسیای میانه در پي راه‌های کوتاه‌تر و کم‌هزینه‌تر است که البته این مسئله نیز باعث نمی‌شود که واشنگتن از طرح‌هایی که روسیه و ایران در آنها مشارکت دارند، حمایت کند. با در کنار هم قرار دادن مسائل مذكور چنين مي‌نمايد كه سفر اخیر اشرف غني رئیس‌جمهور افغانستان به جمهوري آذربایجان و جمهوري تركيه، ابعادی فراتر از مسائل مشهود و منافعی فراتر از منافع ملی را در متن و بطن خود دارد.
*كارشناس مسائل افغانستان https://ccsi.ir//vdcgy39q.ak9xy4prra.html
