سرآغاز
تمايل به انتقال تمرکز به شرق آسیا و پاسيفیک، محور نگاه آینده به منطقه آسیای مرکزی و محمل تعریف دور جدیدی از رقابت‌ها و همکاری‌های آمريكا با روسیه و چین است كه هر يك به میزانی بر رویکرد آمریکا در منطقه و بويژه بر مسائل پاكستان و افغانستان، تاثير گذار است. البته عوامل و شرايط متفاوت، مسائل داخلي، منطقه اي و بين المللي نيز در این حوزه موثر مي‌باشند.
موجی که می‌تواند پیوستگی میان برخی تحولات خاورمیانه را با افغانستان و حتی در آینده با آسیای مرکزی ایجاد نماید، موضوع افراط‌گرائی و ادامه‌ی پیوند آن با گروه‌هاي تكفيري تروریستي است. آینده‌ی افغانستان و هم‌چنین افراط‌گرائی در منطقه (پدیده افراط‌گرائی با توجه به نقش گروه‌های تندرو در وقایع فعلی کشورهای شمال افریقا و خاورمیانه و هم‌گرائی طبیعی این گروه‌ها در مناطق مختلف، فارغ از ملیت آن‌ها) در گرو نحوه نگرش و تعامل قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای با یکدیگر و در قبال این موضوع، در چارچوب سوابق و تجارب گذشته می باشد.
توجه به منافع مشروع، حمایت از سازوکارهای قانونی ایجاد شده در افغانستان و ثبات این کشور، ممانعت از احیای افراط‌گرائی و مقابله با تولید و ترانزیت مواد مخدر در این کشور، مسائلي تنش‌زا، اما قابل مذاکره و تفاهم می‌باشند. بدون تردید ثبات در افغانستان نه تنها برای مردم این کشور نیازی اساسی تلقی می گردد، بلكه تاثیر مستقیمی بر شرایط کشورهای همسایه نیز داشته و دستاوردی جمعی محسوب می شود، اما به نظر می رسد این مهم نمی تواند از درون تعارضات جاري که میان طرفهای مختلف داخلی و خارجی وجود دارد، بدين آساني و زودهنگام حاصل گردد.
اينك جمهوري اسلامي افغانستان به عرصه‌ی دور جدیدی از رقابت‌های سیاسی و اقتصادی پاکستان، هندوستان و چين تبدیل شده است. اسلام‌آباد، دهلی‌نو و پكن هر يك تلاش می‌کنند با توجه به وضعیت نابسامان و شکننده‌ی افغانستان هرچه بیشتر نفوذ اقتصادی و سیاسی خود را در افغانستان افزایش دهند.
در اين نوشتار سعي شده ضمن تبيين روابط و مناسبات اخير ج.ا.افغانستان با كشورهاي هندوستان، پاكستان و چين، تقابل منافع ملي سه
كشور مذكور در افغانستان و تاثير رقابت‌هاي‌شان در راهبردهاي منطقه‌اي و بين‌المللي مورد بررسي قرار گيرد.
افغانستان – هندوستان
هر دو كشور برای اولین‌بار طی سالهای اخیر و برای نخستین‌بار از زمان به قدرت‌رسیدن «غنی» و «مودی» احساس می‌کنند که دروازه برای گسترش همکاری‌های نظامی و استراتژیک باز است. تحولات اخیر در مناسبات دوجانبه‌ی هند و افغانستان، نشان از یک تغییر در حال شکل‌گیری دارد. از زمان حل‌شدن منازعه انتخاباتی افغانستان طي سال گذشته با توافقی به میانجیگری آمريكا که حکومت وحدت ملی شکل گرفت، مناسبات استراتژیک بین کابل ـ دهلی‌نو خدشه‌دار گرديد. عامل اولیه برای این رابطه تلاش «اشرف غنی» رییس‌جمهور افغانستان برای ایجاد رابطه گرم با پاکستان بود؛ این رویکرد در نقطه مقابل «حامد کرزی» سلف وی قرار داشت که توام با بی‌اعتمادی‌اش نسبت به آمریکا در سالهای آخر زمامداری‌اش، رویکردی بی‌تفاوت در قبال هند داشت.
حکمت خلیل کرزی، معاون وزیر امور خارجه افغانستان، در مهرماه سال جاري به هند سفر کرد و در رأس هیاتی، با سوشما سواراج، وزیر امور خارجه هندوستان ملاقات و مذاكره نمود. در این دیدار، موضوعات دوجانبه و منطقه‌ای، از جمله وضعیت امنیتی در افغانستان مورد بحث و تبادل نظر قرار گرفت. معاون وزیر خارجه افغانستان گفت: هند با تحویل پنج هلی‌کوپتر به نیروهای امنیتی افغانستان برای مقابله با تروریست‌ها، موافقت کرده است. (حکمت خلیل کرزی، معاون وزیر امور خارجه افغانستان - روزنامه هندو. اكتبر 2015) هم چنین، در دیدار مشاور امنیت ملی با مقامات هندوستاني راه‌های افزایش همکاری‌ها و تقویت توان نظامی برای حفاظت از امنیت افغانستان در مقابله با تروریسم مورد بررسی قرار گرفت. «ویکاس سواراپ»، سخنگوی وزارت امور خارجه هند درباره این دیدار در توییتر خود نوشت: این گفتگوها، به علاوه دیدار «حنیف اتمر»، مشاور امنیت ملی افغانستان با «مانوهر پاریکار»، وزیر دفاع هند و «اجیت دوال»، همتای هندی‌اش نشانه‌هايي از اراده‌ی معطوف به تعامل طرفین و پيشرفت گفتگوها را در بردارد.
از زمان امضای معاهده‌ی هندوستان ـ افغانستان در سال ۱۹۵۰.م، برنامه‌ی کمک هند به افغانستان، زندگی بسیاری از مردم افغانستان را بهبود بخشيده است. مناسبات ديرينه و روابط خوب دو كشور افغانستان و هندوستان همواره بر پایه‌های مودت استوار بوده است. هندوستان به دليل عملكردهاي مثبت در قبال مسائل افغانستان نزد مردم افغانستان محبوب است. طي سیزده سال گذشته هندوستان از برقراري نظام مردم‌سالاری و اشاعه‌ی آزادي در افغانستان حمايت كرده و بیش از 5/2 میلیارد دلار به افغانستان کمک مالي نموده و در بازسازی بخش‌های عمراني و آموزشي این کشور نقش و سهم بارزی به عهده گرفته است. هند از طریق پروژه‌های زیرساختی به افغانستان کمک کرده و در برقراری ارتباط این کشور با منطقه سهم شاخصی ایفا کرده است. هم‌چنین ترانزیت مرزی، تجارت و سرمایه‌گذاری را تسهیل کرده است. ضمن آن‌كه در رفع فقر در افغانستان از طریق طرح‌های توسعه روستایی كمك‌هاي شاياني كرده است. موسسات مردمي و دموکراتیک هند در صدد راه‌اندازي موسسات مشابه در افغانستان هستند. دو کشور در سال ۲۰۱۱م قرارداد مشارکت راهبردی را به امضا رساندند. یکی از موضوعات کلیدی همکاری راهبردی هند و افغانستان، کمک به کابل برای مقابله با تهدیدهای تروریستی و افراط‌گرایی است. مقام‌های دو کشور ضمن ابراز نگرانی از تعداد انبوه نیروی کار غیر ماهر در افغانستان و مهاجرت فرهيختگان، بر همکاری در ایجاد چارچوب توسعه مهارت‌ها تأکید و پیشنهاد کردند که یادداشت تفاهمی میان دو طرف امضا شود که در آن کارگروه مشترکی این وظیفه را به عهده گیرد. هندوستان سرمایه‌گذاری عظیمی در افغانستان کرده و این امر به کاهش نفوذ پاکستان در کابل کمک زیادی کرده است.
افغانستان ـ پاكستان
بطور كلي در ج.ا.پاكستان، مدير و مجري اصلي سیاست خارجی و حتي داخلی، عمدتا ارتش است كه از بنيادگرايي اسلامی در جهت اهداف و منافع خارجی پاکستان بهره‌گیری می‌کنند. در حالي كه در داخل نظام سیاسی پاکستان و نيز جامعه پاکستان رادیکالیزم اسلامی نفوذ و نقشی چندانی ندارد، افراط‌گرايي تحت پوشش اسلام از سوی پاکستان به عنوان ابزاری در راستاي اهداف امنیتی و ملی بكار برده مي شود كه این ابزار به ویژه در خصومت با هند و افغانستان مورد بهره‌برداری پاکستان قرار دارد. ریشه‌ها و انگیزه‌های خصومت پاکستان با هند و افغانستان معلول مطالبات پاکستان از افغانستان بشرح زير است: (امیر اجمل ـ نشریه دیپلمات. اكتبر 2015)
1- پايان‌دهي به منازعه سرحدها و پذیرش توافقنامه دیورند به عنوان مرز رسمی دو کشور
2- تقلیل روابط با هند و نظارت بر این روابط
3- دسترسی به آب‌های افغانستان که به جانب پاکستان سرازیر می‌شود.
4- دسترسی به بازارهای آسیای میانه از دهلیز افغانستان.
5- سهیم بودن در بازسازی افغانستان و بازار کار این کشور بصورت گسترده
6- حاکمیت دولت هم‌سو در کابل.
البته آشتی دوباره كابل ـ اسلام‌آباد مدت زمان زیادی طول نکشید و انتظاراتی را به وجود آورد که بسیاری‌ها گمان داشتند اشرف غنی توانایی ادامه ماندن در تنگنای منافع پاکستان را نخواهد داشت که به لحاظ تاریخی تلاش دارد تا بذر بی‌ثباتی و خشونت را در افغانستان بپاشد. اولین نشانه‌های آشفتگی زمانی آغاز شد که «نواز شریف» نخست‌وزیر پاکستان و اشرف غنی بر سر ایجاد مکانیسم رسمی همکاری در زمینه مبارزه با تروریسم توافق کردند که بر اساس آن ریاست عمومی امنیت ملی افغانستان با سازمان اطلاعات پاکستان در ارتباط باشد. به نظر برخي تحليلگران اولین اشتباه غنی اعتماد به رهبری غیرنظامی پاکستان بود که از سوی سازمان اطلاعات ارتش آن کشور ایفای وظیفه می‌کند. در طول تاریخ پاکستان، اعتماد خاطری که از سوی رهبران غیرنظامی داده شده‌اند، تابع ناپایداری هوس‌های ارتش این کشور بوده است. البته برای اعتبار محمد اشرف غنی، این توافق هرگز مناسب نبود. هنگامی‌‌که توافق همکاری برای مبارزه با تروریسم اعلام شد، سر و صدای زیادی را در افغانستان ایجاد کرد. ولی دولت افغانستان تاکید داشت که این توافق تلاشی از سوی حکومت جدید افغانستان برای دست‌یابی به صلح محسوب شود. مبتنی بر این باور که گفت‌وگوهای صلح بدون حمایت پاکستان پیش از رسیدن به مقصود به شکست می‌انجامند. تقريبا سه ماه پس از اعلام این که سازمان اطلاعات پاکستان و اداره امنیت ملی افغانستان همکاری خواهند کرد، غنی در ماه آگوست 2015.م خودش را سوگوار قربانیان حملات گسترده در کابل یافت که منجر به کشته شدن 60 نفر شد. (ديپلمات – 08/09/94) رئيس جمهور افغانستان که چند ماه پیش به اسلام‌آباد رفته بود، طی اظهارات آتشینی پاکستان را به فرستادن پیام جنگ متهم کرد و گفت: حوادث کابل نشان می‌دهد که اردوگاه‌های آموزش بمب‌گذار انتحاری و کارخانه‌های تولید بمب که مردم ما را می‌کشند، همانند قبل در پاکستان فعال است. سقوط «قندوز» سبب شد تا اشرف غنی رویکرد خود را به دیپلماسی منطقه‌ای با همسایگان جنوب آسیا از اساس بازنگری کند.
افغانستان ـ چين
چین اعلام کرده است که به منظور اجرا و توسعه طرح های اقتصادی در بندر «گوادر» در جنوب پاکستان، مدیریت و بهره‌برداری از امکانات آن را به مدت 43 سال به اجاره خود در آورده است. سفیر چین در کابل گفت که این کشور بر اجرایی شدن پروژه‌های زیربنایی خود در افغانستان، نظير استخراج مس عینک لوگر و نفت حوزه آمودریا متعهد است و چین از هیچ تلاشی برای بهبود سرمایه‌گذاری در افغانستان دریغ نمی‌کند. رئیس جمهور افغانستان محمد اشرف غنی طي آبان ماه سال جاري با دینگ شیجون نماینده ویژه چین در امور افغانستان و پاکستان در كاخ ریاست جمهوری دیدار و گفتگو کرد. نمایند ویژه چین گفت: این کشور برای میزبانی مذاکرات صلح میان حکومت افغانستان و طالبان آمادگی دارد؛ اما مایل به «میانجیگری» میان آن‌ها نیست. (پيام آفتاب ـ 20 عقرب (آبان) ۱۳۹۴) محمد اشرف غنی نيز در اين ملاقات ابراز داشت که سیاست چین، معطوف به ثبات و آسایش منطقه است. صلح باعزت و پایدار نیاز اساسی افغانستان است. هم چنين «لی وان چاو» معاون رئیس جمهور چین و محمد اشرف غنی، سه قرارداد بزرگ اقتصادی را در كاخ ریاست جمهوری افغانستان امضا کردند. سخنگوی وزارت امور خارجه چین گفت: این کشور آماده ایفای نقشی سازنده در تلاش برای برقراری صلح و آشتی فراگیر در افغانستان است. حکومت چين از روند صلح افغانستان به رهبری خود افغانستاني‌ها، حمایت می‌کند. هم چنين سفیر چین اظهار كرد: بازرگانان چینی به دنبال سرمایه‌گذاری بیشتر در افغانستان هستند. وي در سفر به استان هرات در غرب افغانستان بر ادامه‌ی همکاری اقتصادی چین در بخش‌های تجارت و ایجاد زمینه سرمایه‌گذاری از سوی بازرگانان چینی در این استان تاکید کرد و ابراز نمود در پي شناسایی نیازمندی‌های افغانستان هستیم و هيات‌هايي را بدين منظور به افغانستان اعزام خواهيم كرد. هم‌چنين جمهوري خلق چین طي سال جاري وسايل و ابزارآلات كشاورزي از جمله 300 دستگاه تراكتور به ارزش 8 ميليون دلار به وزارت كشاورزي افغانستان اهداء نمود.
چين ـ هندوستان
نخست وزیران چین و هند تصریح کردند که به رغم وجود اختلاف‌هاي رقابتي میان دو کشور، آنان علائق و اشتراکات زیادی دارند که می‌توانند با اتکای به آن موانع پیشِ رو را بردارند. در اين راستا ۲۱ قرارداد همکاری به ارزش ۲۲ میلیارد دلار بين دو كشور امضاء گرديد. (پيام آفتاب - 4 قوس ( آذر ) ۱۳۹۴) چين ضمن آن‌كه درمنطقه مذكور به بسط بازرگاني و تجارت مي‌پردازد با هندوستان نيز در حال نزدیک شدن است. سفر صدر اعظم چین به هند و رفع چالش‌هاي في‌مابين در دستور کار قرار گرفت و نمایانگر این حقیقت است که دو کشوری که در این منطقه بزرگ‌ترین قدرت‌های منطقه هستند و بيشترين حجم تجارت با هم را دارند، نه تنها با هم درگير نخواهند شد بلكه می‌خواهند مشکلات خود را از راه مذاکره حل کنند.
تحليل
جمهوري اسلامي افغانستان مرز وسیعي با جمهوري اسلامي پاکستان دارد، وابستگی‌های بیش از حد افغانستان به پاکستان نيز واقعیتي انکارناپذیر است که به طور همه جانبه باید مورد مطالعه قرار گیرد. البته نفوذ پاکستان در بین شخصیت‌های متنفذ افغانستان حتی در رده‌های بالاي حکومتي در زمينه‌هاي عقيدتي و عرصه‌هاي فرهنگي قابل انكار نيست. اما در مقابل هندوستان نيز می‌کوشد در بین نهادهای امنیتی و سیاسی افغانستان نقش داشته باشد علاوه بر كمك‌هاي مالي و خدمات عمراني طي اعطاء بورسيه‌هاي تحصیلی آموزشي، روحیه جوانان افغانستاني را با خود هم‌سو و آنان را ضد پاکستانی مي‌نمايد. از منظر جامعه‌شناسي بسياري از مردم افغانستان نسبت به حضور هندی‌ها در تمام سطوح مخالفتي جدي ندارند، اما بر عکس حضور یک فرد پاکستانی برای آنان سئوال برانگيز و مشكوك مي نمايد. به نظر برخي تحليلگران؛ روابط نزدیک و دوستانه دهلی ـ کابل طی سیزده سال گذشته یکی از دلایل ادامه نا امنی در افغانستان است، رابطه‌اي که برای پاکستانی‌ها به شدت حساسیت برانگیز و حتی غیر قابل تحمل است. علي رغم فشارهای وارده شده بر افغانستان و خسارت‌هاي وارده بر هندوستان، تاکتیک‌های پاكستان بر روابط دوستانه كابل ـ دهلي تاثیر چنداني نداشته است. حکومت وحدت ملی نيز در پي آن است كه تا سیاست «هم لعل بدست آید و هم دل یار نرنجد» را در تعامل با هند و پاکستان تجربه و پیشه کند.
مسلما كابل و دهلي با توجه به نیازهای متقابل، ظرفيت و زمینه‌های خوبی برای ادامه همکارهای دوستانه دارند. هندوستان از طریق ارتقای سطح مناسبات و روابط با افغانستان بهتر خواهد توانست پاکستان را تحت كنترل درآورد. افغانستان نیز ضمن بهره‌مندي از کمک‌های مالی، فنی و حمایت‌های سیاسی هندوستان در عرصه بين المللي در تلاش است تا از اين اهرم فشار علیه پاکستان بهره برداري نمايد. پاکستان نيز محدودیت‌های زیادی دارد و اگر بخواهد با افغانستان دادوستد و تجارت داشته باشد و از منابع طبیعی افغانستان استفاده کند به یک راه ترانزیتی احتیاج دارد. اکنون هندوستان به طرف ایران می‌رود و با استفاده از «بندر چابهار» می‌خواهد راهی را به طرف آسیای میانه و افغانستان باز کند. از سويي چین و هندوستان در افغانستان منافع مشترك زيادي دارند. اين بدان معنا است که پاکستان در وضعیت نامساعدتری قرار می‌گیرد. در حالي كه پاکستان گزینه‌های زیادی در افغانستان ندارد و از طرف دیگر در طول سالهای گذشته گزینه‌ای که به نام طالبان داشت را هم به تدریج از دست مي دهد. مسلما جنگ و درگيري جاري در افغانستان تاثیراتی هم بر پاكستان دارد، چنان که رابطه بسیار نزدیک و تنگاتنگی میان طالبان افغان و طالبان پاکستان در جریان است. اينك بیش از یک هزار طالب افغانستاني در زندانهای پاکستان هستند. اگر چه پاکستان هم خواهان قدرتمندي طالبان افغانستان و هم نفوذ بيشترش در ميان طالبان افغانستان است، اما از سوی دیگر در مورد طالبان افغانستان خواستار تسلط حداکثری بدان و تضعیف آن است که این تناقضات موجب پیچیده‌تر شدن ماجرا می‌شود. باید توجه داشت که طالبانی که در پاکستان هستند خواهان نظام شريعت در پاکستان هستند و نظام پاکستان را تهدید می‌کنند. در این اواخر در بطن رقابتی شدید میان هند و پاکستان در حوزه‌های مختلف، درخواست سلاح و امکانات نظامی افغانستان از هند سبب نگرانی بیش از پیش پاکستان شده است. پاکستان و هندوستان هر دو در قضایای افغانستان تاثیرگذار هستند. مسلما نحوه عملكرد و تعامل دولتمردان کابل با اين دو كشور بسيار مهم است. اما اينك به نظر می‌رسد که این توازن به نوعی در حال برهم خوردن است و افغانستان تمایل بیشتری به برقراری روابط نزدیکتر با هند پیدا کرده است. پاکستان و هند هر دو سعی دارند به کابل نزدیک شوند. نیت پاکستان، مشارکت مستقیم در منازعه افغانستان است و هندوستان اهداف اقتصادی و دیپلماتیک را در افغانستان دنبال می‌کند. اينك اشرف غنی، رئیس جمهوری افغانستان که از ناتوانی پاکستان در کنترل طالبان مستقر در خاک پاکستان به ستوه آمده، بیشتر به سمت هند متمایل شده است. غنی در ماه‌های اولیه کار خود از درخواست کمک نظامی مستقیم از هند سر باز زد اما اکنون این درخواست را آشکارا ابراز می‌کند. اگر چه نزدیکی کابل به دهلی نو، برای اسلام‌آباد بسیار ناخوشایند است. ضمن آن كه هندوستان نيز مراقب حساسیت‌های امنیتی پاکستان در قبال افغانستان است. اهدافی که هند در افغانستان به دنبال آن است، برای پاکستان هزینه‌‌بر و مشکل‌آفرین است. از اين روي كابل بايد در خصوص گسترش مناسبات و فعل و انفعالات سياسي و اقتصادي‌اش با اسلام‌آباد و دهلي نو مراقب حساسيت‌هاي منافعي هندوستان و پاكستان باشد.
در قبال حمايت هاي اقتصادي چين در افغانستان، مسئولين افغانستاني خواستار کمک چین در ساخت راه‌آهن هرات ـ بندر شیرخان هستند. از منظر مسئولين مرکز مطالعات استراتژیک وزارت امور خارجه افغانستان جمهوري خلق چین ضمن برخورداری از توان رقابت با هندوستان با توجه به نفوذی که بر پاکستان دارد می‌تواند در پیشبرد بهتر پروسه صلح افغانستان نقش کلیدی ایفاء نمايد. در واقع چین نگران اتحاد مسلمانان کشورش با طالبان و دیگر گروه‌های افراط‌گرا در افغانستان و پاکستان است. پکن هم چنین در پي گسترش مناسبات همه جانبه با اسلام‌آباد است تا هم از صلح در افغانستان حمایت کند و هم رقیب خود دهلی‌نو را به حاشیه براند. کابل نيز اکنون در حالي به دهلی‌نو و پكن نزدیک شده است كه پاکستان هم‌چنان به حمایت از طالبان ادامه می‌دهد. البته پاکستان امیدوار است با تغییر این سناریو بار دیگر افغانستان را به حیاط خلوت سیاسی خود بازگرداند. تصميم هاي متخذه در كنفرانس اخير موسوم به قلب آسيا و نيز ابراز اراده مشترك افغانستان و پاكستان در راه‌اندازي پروژه انتقال خط لوله گاز از تركمنستان به هندوستان از طريق كشورهاي افغانستان و پاكستان موسوم به تاپي، آن هم پس از گذشت 18 سال را مي‌توان نقطه عطفي در روابط افغانستان ـ پاكستان ـ هندوستان و تلاشي جدي جهت كنترل گروه طالبان حداقل در بخشي از افغانستان ارزيابي كرد.
* كارشناس مسائل افغانستان
https://ccsi.ir//vdcawin6.49nuu15kk4.html
