بر اساس آمار رسمی سازمان مهاجرت روسیه در حال حاضر حدود یک الی یک میلیون و دویست هزار شهروند تاجیک در خاک روسیه زندگی می‌کنند. تاجیکستان از لحاظ تعداد مهاجران ساکن در روسیه فقط از اوکراین و ازبکستان کم‌تر است، البته باید توجه داشت که جمعیت این دو کشور 5/3 تا 5 برابر تاجیکستان است.
بر اساس اطلاعات سازمان مهاجرت روسیه در مورخ 11 مه 2015 تعداد تاجیکهای ساکن روسیه برابر 990275 نفر بوده است. بخش عمده این جمعیت، جوانانی هستند که بین 18 تا 29 سال سن دارند. در واقع بخش عمده‌ی شهروندان تاجیک ساکن روسیه، مهاجران کاری و خانواده‌های آنها هستند.
اگر بخواهیم تعداد مهاجرین کاری تاجیکستان را به نسبت جمعیت تقریبا 8/3 میلیونی کل کشور تاجیکستان محاسبه کنیم، نسبت مهاجرین کاری این کشور 10 تا 20 درصد کل شهروندان تاجیکستان و 20 تا 25 درصد کل نیروی کار مرد 18 تا 40 ساله این کشور را تشکیل خواهد داد. بر اساس اطلاعات بانک جهانی، حدود 40 درصد شهروندان تاجیک خارج از موطن‌شان به دنبال یافتن کار هستند.
بی‌شک شمار مهاجران تاجیک که در روسیه حضور دارند از ارقام اعلام شده بیشتر است چرا که آمار رسمی شامل افرادی که به‌صورت غیر قانونی وارد روسیه شده و در آن‌جا اقامت دارند نمی‌شود. سازمان مهاجرت روسیه شمار مهاجران غیرقانونی حاضر در این کشور را حدود 2 میلیون نفر تخمین می‌زند و براساس اطلاعات موجود شمار زیادی از این افراد تاجیک هستند.
البته سازمان‌های مربوطه در تاجیکستان نظیر اداره مهاجرت وزارت کار، سازمان مهاجرت و اشتغال تاجیکستان و آژانس آمار نهاد ریاست‌جمهوری این کشور ارقام بسیار کم‌تری را منتشر می‌کنند (برای مثال 670 هزار نفر در سال 2014)، و در مقابل، نهادهای اجتماعی مهاجرت در روسیه، همواره ارقام بالاتری را منتشر می‌کنند. طبعا انگیزه‌های سیاسی، تفاوت در آمارگیری‌ها و روش‌های بررسی و برآورد به بروز چنین اختلافاتی در آمار منجر می‌شود. برای مثال وزارت کار تاجیکستان بر خلاف سازمان مهاجرت روسیه، 400 هزار نفری که قبلا در چارچوب توافقنامه تابعیت دوگانه، پاسپورت روسی دریافت کرده اند را جزو مهاجران کاری تاجیک به حساب نمی‌آورد.
شهرهایی نظیر مسکو و حومه مسکو (بر اساس برخی آمار حدود 60 درصد مهاجران تاجیک در مسکو و حومه آن ساکن هستند)، منطقه اورال و سیبری بین مهاجران تاجیک بسیار محبوب هستند. نمایندگان سازمان مهاجرت تاجیکستان در مسکو، سنت پترزبورگ، یکاترینبورگ، ناواسیبیرسک، سامارا و کراسنادارسک حضور دارند. از جمله دلایل انتخاب تاجیکستان توسط مهاجرین کاری تاجیک می‌توان به وجود جامعه بزرگ تاجیک در روسیه، دستمزد بالا، سابقه قرارگیری تاجیکستان ذیل حکومت شوروی، سازگاری نسبی تاجیک‌ها با فرهنگ روسیه، دیدگاه‌های روسیه، زبان مشترک، شرایط بهتر نسبت به سایر مقاصد مهاجران کاری (مثلا کشورهای عربی)، تسهیلات سکونت شهروندان کشورهای CIS در روسیه، سهولت جابجایی (مثلا برای تاجیکستان به راحتی با پرواز می توان از روسیه به تاجیکستان و بالعکس سفر کرد)، بهبود اقتصاد روسیه در سال‌های اخیر البته جدای از مشکلات اقتصادی یک و نیم سال اخیر و نیاز حوزه‌های صنعت و خدمات روسیه به نیروی کار ارزان و غیر متخصص و عدم وجود فرصت‌های شغلی در خود تاجیکستان اشاره کرد.
براساس ارزیابی‌های بانک جهانی، در سال‌های اخیر، پول‌هایی که مهاجرین کاری از روسیه به تاجیکستان ارسال کرده‌اند 40 درصد کل تولید ناخالص ملی تاجیکستان بوده است. تاجیکستان در این شاخص به همراه مولداوی و قرقیزستان جزو کشورهایی هستند که اقتصادشان بیشترین وابستگی به مهاجران را دارد. براساس آخرین گزارشات بانک جهانی، در سال 2014 حجم انتقال پول توسط مهاجران تاجیک به اقتصاد این کشور برابر 42/7 درصد کل تولید ناخالص ملی این کشور بود که این امر تاجیکستان را به وابسته‌ترین حکومت دنیا به درآمد مهاجران تبدیل کرده است. 90 درصد این منابع توسط تاجیک‌هایی که در روسیه کار می‌کنند، تامین می‌شود. بر اساس آمار بانک مرکزی روسیه، در سال 2014 میزان انتقال پول از روسیه به تاجیکستان از طریق سیستم‌های Anelik, BLIZKO, Contact, InterExpress, UNIStream, Western Union، 3/83 میلیارد دلار بوده است. البته این مبلغ قطعا بیشتر است چرا که مبالغ انتقالی به صورت نقدی یا از مسیرهای غیر رسمی مانند «حواله» را دربرنمی‌گیرد. از لحاظ حجم پول انتقالی از روسیه، تاجیکستان پس از ازبکستان در جایگاه دوم قرار دارد، ازبکستان از لحاظ تعداد مهاجرین دو برابر و از لحاظ جمعیت سه برابر تاجیکستان می‌باشد.
پول‌های انتقالی از روسیه سبب تقویت بازار خدمات می‌شود، لازم به ذکر است که بازار خدمات 40 درصد اقتصاد تاجیکستان را تشکیل می‌دهد. این منابع نقش موثری در کاهش ظرفیت تنش‌های اجتماعی در این کشور ایفا می‌کند و در ثبات حاکمیت تاجیکستان نیز بسیار موثر است. حکومتی که با گذشت حدود دو دهه از پایان جنگ داخلی هنوز هم در برخی مسائل با عدم توازن سیاسی، مذهبی، قومیتی، سرزمینی و اقتصادی مواجه است. این منابع مالی به کم شدن فقر در تاجیکستان کمک می‌کند، سطح فقر در کشور تاجیکستان بر اساس خط فقر جهانی درآمد 2/5 دلار در روز بوده و از 40/9 درصد در سال 2012 به 33/8 درصد در سال 2014 کاهش پیدا کرد. به همین دلیل گزافه نیست اگر گفته شود که امکان کار در روسیه برای شهروندان تاجیکستان، ضامن رشد و بالا رفتن سطح زندگی در تاجیکستان است. این امر برای حکومت تاجیکستان نیز به معنای شرط مهمی برای حفظ استقلال خود می‌باشد.
کند شدن روند رشد اقتصاد روسیه در سال 2014ـ2015 به دلیل تحریم‌های غرب و نوسانات شدید بازار ارز نشان داد که اقتصاد تاجیکستان تا چه حد به مهاجران کاری خود در روسیه وابسته است. بر اساس گزارشات بانک مرکزی تاجیکستان در نتیجه سقوط شدید ارزش روبل پس از رشد 19 درصدی در سال 2013، ارزش کل انتقال پول به دلار در سال 2014 به میزان 8/3 درصد کاهش یافته است. در ابتدای سال 2015 بر اساس ارزیابی بانک مرکزی تاجیکستان، این کاهش انتقال ارز ادامه پیدا کرده است: در ژانویه ـ آوریل 2015، مبلغ 615/6 میلیون دلار توسط اشخاص حقیقی به تاجیکستان منتقل شد که این مبلغ 318/6 میلیون دلار (34 درصد) کم‌تر از دوره مشابه در سال قبل بوده است. کاهش انتقال سرمایه از روسیه به تاجیکستان به بی‌ثباتی در بازار ارز این کشور منجر شد و در نتیجه، ارزش سامانی در برابر دلار سقوط و نرخ تورم افزایش یافت. در مقابل، بانک مرکزی تاجیکستان مجبور شد تا محدودیت های ویژه‌ای را برای عملیات ارزی وضع کند و بر اساس آن از آوریل 2015 فعالیت تمامی مراکز تبدیل ارز متعلق به اشخاص حقیقی ممنوع شد.
شرایط بد تاجیکستان به دلیل سقوط ارزش روبل با سخت‌گیری‌های مهاجرتی روسیه همراه شد. اصلاحات انجام‌شده در سیستم مهاجرتی روسیه از اول ژانویه 2015 اجرایی شد و بر اساس آن شهروندان کشورهای CIS برای ورود به روسیه باید پاسپورت داشته باشند و آزمون‌هایی در مورد زبان روسی، تاریخ و قانون اساسی روسیه را بگذرانند. علاوه بر این سیاست طبقه‌بندی مهاجران بر اساس مهارت و سختگیری بیشتر در برابر نقض قانون مهاجرت نیز در دستور کار روسیه قرار گرفت. در نتیجه به گفته وزیر کار، مهاجرت و اشتغال تاجیکستان، ماه مه 2015 بیش از 276 هزار تاجیک به دلیل نقض قوانین اقامتی روسیه حق ورود به خاک روسیه را از دست داده‌اند و بیش از 400 هزار نفر از مهاجران کاری تاجیک نیز به دلایلی نظیر عدم تسلط لازم به زبان روسی و تاریخ روسیه در زمره‌ی «گروه در خطر» قرار دارند. افزایش تعداد افراد ممنوع‌الورود به روسیه برای تاجیکستان یک مشکل جدی شده است که مقامات تاجیک در مذاکرات خود با روسیه این مساله را قطعا مطرح خواهند ساخت.
کاهش درآمد ارزی، سخت شدن قوانین مهاجرتی و مشکلات اقتصادی روسیه سبب شده است تا تعداد مهاجران کاری تاجیک در روسیه کاهش پیدا کند. اگر چه این کاهش خیلی زیاد نیست ولی باز هم قابل توجه می باشد. از بهار 2013 تا بهار 2015 بر اساس آمار سازمان مهاجرت روسیه تعداد مهاجران با 200 هزار نفر کاهش تقریبا به زیر یک میلیون نفر رسیده است. علاوه بر این مسائل، کاهش تقاضا برای اصلی ترین محصولات صادراتی تاجیکستان یعنی پنبه و آلومینیوم تاثیر منفی بر اقتصاد تاجیکستان داشته است و به کاهش رشد اقتصادی این کشور از 7.4 درصد در سال 2013 به 6.7 درصد در سال 2014 ، افزایش تورم در همین دوره از 3.7 درصد به 7.4 درصد و کسری بودجه تا 7 درصد تولید ناخالص ملی منجر شده است.
این شرایط نامساعد بار دیگر نشان داد که وضعیت تاجیکستان تا چه حد به وضعیت داخلی روسیه وابسته است. این مساله پیش‌تر نیز در سال 2009 مورد توجه قرار گرفته بود. در آن زمان بر خلاف پیش‌بینی‌های دولت تاجیکستان، همین مهاجران کاری یکی از اصلی‌ترین کانال‌های انتقال سرمایه از اقتصاد روسیه به تاجیکستان بودند. در آن دوران پس از بهبود وضعیت اقتصادی روسیه، بلافاصله وضعیت اقتصادی در تاجیکستان نیز بهبود یافت. بدون توجه به وضعیت کنونی از دیدگاه بلند مدت، اگر دولت تاجیکستان هر چه زودتر در جهت ایجاد فرصت‌های شغلی داخلی برنامه‌ای تدوین نکند، وابستگی بیش از حد به مهاجران کاری و پول‌های انتقالی از روسیه همچنان به قوت خویش باقی خواهد ماند و حتی ممکن است این روند افزایش نیز پیدا کند. دلیل آن هم این است که تاجیکستان یکی از فقیرترین کشورهای جهان است، ولی در مقابل یکی از جوان‌ترین کشورهای دنیا با بالاترین نرخ افزایش جمعیت در کشورهای پساشوروی می‌باشد. نرخ رشد جمعیت سالانه این کشور بیش از 2 درصد می‌باشد، تعداد شهروندان زیر 14 سال این کشور در سال 2015 به 3 میلیون نفر رسید و این یعنی 35 درصد کل جمعیت را افراد زیر 14 سال تشکیل داده‌اند.
به دلایل مشخص، مساله مهاجرت یکی از اصلی‌ترین موارد در روابط دوجانبه روسیه و تاجیکستان می‌باشد. این مساله از طریق قوانین دو طرف و توافق کلی بین دولت‌های روسیه و تاجیکستان در خصوص فعالیت‌های کاری و دفاع از حقوق شهروندان روسیه در تاجیکستان و شهروندان تاجیکستان در روسیه که در تاریخ 16 اکتبر 2004 امضا گردید، تنظیم می‌شود. سال 2013 ـ 2014 به این توافق موادی اضافه شد که بر اساس آن شهروندان تاجیک می‌توانند بدون تشریفات اداری مربوط به اتباع خارجی تا 15 روز در خاک روسیه حضور داشته باشند و مجوز کار سه ساله دریافت نمایند.
دادن چنین امتیازاتی برای دیپلماسی روسیه بیشتر حالت نمادین دارد ولی دریافت آنها برای طرف تاجیک بسیار مهم است. این امتیازات در چارچوب بسته توافق برای تمدید فعالیت پایگاه نظامی 201 روسیه در خاک تاجیکستان تا سال 2042 در جریان سفر ولادیمیر پوتین به تاجیکستان در اکتبر 2012 حاصل آمد.
در حال حاضر در کمیسیون بین دولتی روسیه ـ تاجیکستان، چهار توافق جانبی به‌عنوان ضمیمه توافق اصلی در دست آماده‌سازی است که همگی به مساله مهاجرت مربوط می‌شود. این توافقات به انتخاب سازماندهی‌شده‌ی مهاجران کاری تاجیک توسط سازمان‌های روسی، تقویت تبادل اطلاعات در خصوص نقض قوانین مهاجرتی، توافق پذیرش مهاجران قانونی تاجیک از روسیه توسط تاجیکستان و تبادل اطلاعات سازمان‌های مهاجرت دو کشور مربوط می‌شود. به گفته سرگی لاوروف، وزیر خارجه روسیه این اسناد اجازه می‌دهد تا بخش بزرگی از مشکلاتی که در این زمینه وجود دارد از جمله خارج کردن مهاجران کاری از سایه، حل شود. یکی از موارد دیگری که بارها در مذاکرات دوجانبه مورد بحث و بررسی قرار گرفته مساله آموزش حرفه‌ای مهاجران می‌باشد.
همزمان، مساله مهاجرت همیشه در مرکز توجه افکار عمومی تاجیکستان قرار دارد. رسانه‌های تاجیکستان به شدت به نقض حقوق مهاجران، حمله و صدمه به آنها، اقدامات نژادپرستانه علیه آنها و بدنام کردن آنها واکنش نشان می‌دهند. اظهارات برخی مقامات روسیه در خصوص ملت تاجیک با واکنش منفی این رسانه‌ها روبرو می‌شود، از آن زمره می‌توان به اظهارات ژیرینوفسکی، رهبر حزب لیبرال دموکرات روسیه که در برنامه تلویزیونی شبکه «روسیه» در آوریل سال 2013 اعلام کرد که باید ورود اتباع تاجیکستان به روسیه ممنوع شود، اشاره کرد. به گفته ژیرینوفسکی افراط‌گرایان افغان تاجیکستان را اشغال خواهند کرد و شخص رحمان را مانند نجیب‌اله در مرکز دوشنبه به دار خواهند آویخت. چنین اظهارنظرهایی قطعا با واکنش نه فقط رسانه‌ها و سازمان‌های غیردولتی غرب‌گرای تاجیکستان بلکه رسانه‌های نزدیک به روسیه نیز مواجه می‌شود و وزارت خارجه تاجیکستان نیز اعتراض خود را رسما اعلام می‌کند.
قدرت‌های دشمن روسیه از جمله اسلام‌گرایان تندرو یا جریانات سیاسی مخالف مسکو از مهاجرت به‌عنوان ابزاری رسانه‌ای استفاده می‌کنند. رحمان بارها برای تخریب وجهه و اقدامات روسیه در آسیای مرکزی از ارقامی مانند تعداد مهاجرین کاری که در روسیه کشته شده‌اند، استفاده کرده است. هر سال بر اساس آمار وزارت کشور تاجیکستان حدود هزار نفر از مهاجرین تاجیک در روسیه جان خود را از دست می‌دهند و به تاجیکستان برگردانده می‌شوند. بر اساس اطلاعات سازمان‌های اجتماعی مهاجرت، با احتساب مهاجرینی که در روسیه به خاک سپرده می‌شوند یا مفقود می‌شوند، این تعداد به بیش از 2000 نفر می‌رسد. شمار زیادی از این افراد به دلیل بیماری، شرایط سخت کار یا درگیری با سایر مهاجرین جان خود را از دست می‌دهند. با این وجود رسانه‌ها فقط بر روی موارد مرگ تاجیک‌ها به دلیل رفتار نژادپرستانه تمرکز می‌کنند.
خود مهاجرین تاجیک که شاهد سطح زندگی خود در روسیه هستند و در معرض تبلیغات رسانه‌ای نیز قرار ندارند، بیشتر دیدگاه روس‌گرایانه دارند و تمایلات ضدحکومتی بیشتری دارند. احزاب اپوزیسیون و جریانات مخالف حکومت در تاجیکستان و همچنین گروه‌های افراط‌گرایی که خارج از مرزهای تاجیکستان فعالیت دارند، از این وضعیت استفاده می‌کنند. سپتامبر 2011 در کنگره‌ی اصلی‌ترین حزب مخالف دولت تاجیکستان یعنی نهضت اسلامی تاجیکستان، برنامه‌ای برای فعال‌سازی کار بر روی مهاجران تاجیک در روسیه تصویب شد که پس از آن سفرهای کبیری به مناطق روسیه افزایش چشمگیری داشت. گروه اپوزیسیون موسوم به «گروه 24» نیز تلاش‌هایی برای استفاده از مهاجران تاجیک در روسیه دارد، رهبر این گروه قوت‌اوف مارس 2015 در استانبول به قتل رسید. اجتماع بزرگ مهاجران تاجیک به یک هدف مناسب برای جذب نیرو برای گروه‌های تروریستی بین‌المللی افراطی مانند سلفی‌ها، حزب‌التحریر و حزب اسلامی ترکمنستان تبدیل شده است، آنها پس از جذب از این افراد برای اقدامات تروریستی در روسیه یا شرکت در مناقشات نظامی مانند افغانستان، سوریه و عراق استفاده می‌کنند.
تاجیکستان در مقابل تلاش دارد تا با استفاده از نهادهای دیپلماتیک و کنسولی، تجار وفادار و رهبران جامعه تاجیک بر مهاجرین تاجیک روسیه تاثیر بگذارد. اکتبر 2014 رحمان، رئیس‌جمهور تاجیکستان با رهبران 20 گروه و جامعه تاجیک روسیه دیدار کرد و در این دیدار از ایجاد سازمان تاجیکهای روسیه برای هماهنگ‌سازی فعالیت در روسیه حمایت نمود.
حکومت تاجیکستان همزمان با تلاش برای کنترل بر جامعه مهاجرین کاری خارج از کشور، با توجه به شناخت کامل از روحیات این مهاجرین، به طرق مختلف برای شرکت این افراد در انتخابات تاجیکستان مانع‌تراشی می‌کند. در زمان برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری تاجیکستان در سال 2013 در روسیه فقط 24 شعبه رای‌گیری وجود داشت (در خود تاجیکستان 3300 شعبه رای‌گیری وجود داشت). این در حالی بود که بر اساس آمار سازمان مهاجرت روسیه در این دوره تعداد افراد بالای 18 سال تاجیک در روسیه حدود 1/1 میلیون نفر بود، این رقم 26 درصد کل رای‌دهندگان تاجیک بود. در نتیجه فقط 5 درصد مهاجرین تاجیک ساکن روسیه توانستند در این انتخابات شرکت کنند. علاوه بر این اگر شهروندان تاجیکستان بیش از 5 سال خارج از خاک این کشور زندگی کنند حق ندارند در انتخابات پارلمان شرکت کنند.
بر اساس نتایج مطالعات اجتماعی که در سال‌های اخیر بین تاجیکهای روسیه انجام شده است، میانگین سن مهاجرین به سمت کاهش گرایش دارد و متوسط سطح تحصیلات مهاجرین نیز سقوط کرده است. اغلب مهاجرین به اقامت در روسیه به عنوان یک دوران موقت نگاه می‌کنند و حاضر هستند تا شرایط سخت زندگی در گروه‌هایی که بیشتر بر پایه همشهری بودن استوار است، را تحمل کنند. حوزه‌هایی که بیشترین جذابیت برای تاجیک‌ها را دارد، تجارت، ساخت‌وساز، خدمات شهری و حمل‌ونقل است. ترس اصلی این مهاجرین سخت شدن قوانین مهاجرت، سقوط درآمد ارزی، افزایش هزینه‌ها برای تنظیم اسناد مهاجرت، فساد سازمان های امنیتی و پلیس، نقض قوانین کار توسط کارفرمایان می‌باشد.
از طرف دیگر، مساله مهاجرت در افکار عمومی روسیه نیز یک مساله حساس است. عدم تسلط به زبان روسی، عدم توجه به سنن روسیه، رفتار ناشایست، اشغال فرصت‌های شغلی، جنایت و موضوعات مربوط به حوزه سلامت از جمله مسائلی است که شهروندان روسیه را در رابطه با مهاجرین نگران می‌کند.
بر اساس آمار دولت مسکو که فوریه 2015 منتشر شد، 5 درصد مهاجرینی که وارد مسکو می‌شوند به بیماری‌های مهلکی نظیر ایدز یا سل مبتلا هستند. نظام سلامت و بهداشت تاجیکستان وضعیت بسیار اسفباری دارد و در نتیجه بهار سال 2010 اپیدمی فلج اطفال بین کودکان تاجیک شایع شد. سازمان‌های بهداشتی روسیه مجبور شدند تا برای شهروندان تاجیک در فرودگاه‌ها قرنطینه ایجاد کنند و ورود اطفال زیر شش سال تاجیک نیز به روسیه به صورت موقت ممنوع شد.
در خصوص جرایم؛ تا سال 2014 در شهرهای بزرگ روسیه به صورت دائمی سطح جرایمی که توسط مهاجرین صورت می‌گرفت افزایش داشت و که خود به بالا رفتن اختلافات نژادی منجر می‌گردید، با اصلاح قوانین مهاجرت این میزان کاهش نشان می‌دهد. وزارت کشور روسیه سال 2014 تعداد جرایم شهروندان کشورهای CIS در روسیه را 38/4 هزار اعلام کرد که این میزان برابر 87/1 درصد کل جرایم رخ داده در روسیه است. میزان جرایم مهاجرین در مسکو در سال 2014 کاهش 15 درصدی داشت که در بهبود روابط بین نژادی بسیار موثر بود. جامعه تاجیک جزو جوامع بسیار خطرناک روسیه محسوب نمی‌شود ولی تاجیک‌ها در توزیع مواد مخدر افغانستان در روسیه نقش مهمی دارد. تاجیکستان یکی از مهمترین مسیرهای انتقال مواد مخدر افغانستان است و شماری از مهاجرین به عنوان فروشنده‌های خرده جذب می‌شوند.
می‌توان گفت که مهاجرت قوی‌ترین ابزار اجتماعی و اقتصادی روسیه برای اعمال نفوذ بر تاجیکستان محسوب می‌شود. اهمیت مساله مهاجرت در روابط دو جانبه روسیه و تاجیکستان برای سال‌های طولانی همچنان باقی خواهد بود و دقیقا همین مساله اصلی‌ترین محرک تاجیکستان برای پیوستن احتمالی به اتحادیه اقتصادی اوراسیا خواهد بود.
ترجمه: مهدی محمدبیگی کاسوایی
*مدیر مرکز تحلیلی ـ اطلاعاتی اورال وابسته موسسه ریسی (شهر یکاترینبورگ)
https://ccsi.ir//vdcfvedy.w6dyyagiiw.html
اشتراک گذاری :
ccsi.ir/vdcfvedy.w6dyyagiiw.html
ارسال نظر
کليه حقوق اين سايت متعلق به بنياد مطالعات قفقاز بوده و استفاده از مطالب آن با ذکر منبع بلامانع است.
