جنگ 2020 قره باغ به طور قابل توجهی توازن قدرت در قفقاز جنوبی را تغییر داده است و به طور موثر ساختار امنیتی 1994-2020 را از بین برده است. کارشناسان و محافل دانشگاهی هنوز بحث می کنند که چه کشوری به دلیل جنگ پیروز و یا شکست خورد. با این حال، تقریبا همه موافق هستند که ایران در میان بازندگان است. جنگ 2020 نفوذ ترکیه را در منطقه افزایش داد، ظاهرا نیروهای مسلح آذربایجان را تحت کنترل کامل ترکیه قرار داد و آذربایجان و ترکیه را به تحقق رویای یک قرنی ایجاد یک کریدور زمینی مستقیم نزدیک‌تر کرد. حتی نگران‌کننده‌تر برای ایران، ظهور اسرائیل در سرزمین‌های تازه تصرف شده در امتداد مرز آذربایجان و ایران بود. آذربایجان از اوایل دهه 2010 همکاری دفاعی و امنیتی قوی با اسرائیل ایجاد کرده است. با این حال، کنترل 135 کیلومتر مرز با ایران توسط جمهوری خودخوانده قره باغ کوهستانی به تهران انعطاف و اطمینان داد که از این مناطق برای فعالیت های ضد ایرانی استفاده نخواهد شد. جنگ 2020 این وضعیت را به طرز چشمگیری تغییر داد، زیرا آذربایجان به اسرائیل اجازه داد تا به بهانه فعالیت های بازسازی و ایجاد دهکده های هوشمند وارد این مناطق شود.
ایران بر این باور است که باکو با دعوت از اسرائیل برای بهره برداری از اراضی آذربایجان، موازنه قوا در منطقه را تغییر داده و موضعی آشکار ضد ایرانی اتخاذ کرده است. در دو سال گذشته، ایران هشدارهای متعددی به آذربایجان صادر کرده است که عمدتا از طریق سازماندهی مانورهای نظامی در امتداد مرز آذربایجان و ایران بوده است. آغاز سال 2023، پس از حمله به سفارت جمهوری آذربایجان در تهران و دستگیری «جاسوسان ایرانی در آذربایجان» توسط نهادهای انتظامی آذربایجان، تقریبا هر روز شاهد کاهش روابط بود.
دو کشور منافع اقتصادی قابل توجهی دارند، از جمله راه اندازی کریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب که هند را از طریق ایران به روسیه متصل می کند و یکی از مسیرها از آذربایجان می گذرد. ایران و آذربایجان فعالانه در حال مذاکره با روسیه برای راه اندازی یک کریدور انرژی هستند که شبکه های برق سه کشور را به هم متصل می کند و به آنها امکان صادرات/واردات برق را می دهد. آنها اخیرا تفاهم نامه ای برای اتصال آذربایجان به نخجوان از طریق ایران از طریق احداث راه آهن و بزرگراه در ایران در کنار رودخانه ارس (به اصطلاح کریدور جایگزین زنگزور) و پل هایی از آذربایجان به ایران و از ایران به نخجوان امضا کردند. ارزیابی اینکه آیا این پروژه های اقتصادی مانع از وخامت بیشتر روابط دوجانبه می شوند، چالش برانگیز است. با این حال، تحولات اخیر، از جمله سوءقصد به یک نماینده پارلمان آذربایجان در باکو و اظهارات آذربایجان مبنی بر اینکه سرویس های ویژه ایران پشت این حمله بوده اند، نویدبخش روابط خوب دوجانبه نبود.
در همین حال، ایران همچنان اعتراض خود را به کریدور موسوم به زنگزور برای اتصال آذربایجان به نخجوان از طریق ارمنستان اعلام می کند. مقامات ایرانی احتمالا به توضیحات طرف آذربایجانی مبنی بر اینکه این کریدور هیچ ویژگی فراسرزمینی نخواهد داشت و صرفا اهداف اقتصادی را دنبال می کند، باور ندارند. تهران فکر می‌کند که حتی اگر این کریدور تحت کنترل رسمی ارمنستان باشد، راه را برای گسترش تدریجی حضور آذربایجان و ترکیه و نفوذ بعدی در سیونیک باز می‌کند و سیونیک را حداقل تحت کنترل دوفاکتو ترکیه/آذربایجان قرار می‌دهد. ایران قاطعانه هرگونه تغییر در مرزها و وضعیت ژئوپلیتیکی در قفقاز جنوبی (حمله احتمالی بیشتر نیروهای آذربایجان به ارمنستان) را رد می کند. پتانسیل تغییرات ژئوپلیتیکی باید پیامی به ارمنستان باشد مبنی بر اینکه ایروان باید سیاست خارجی خود را به طور قابل توجهی بازنگری کند و از روسیه به سمت همکاری نزدیک تر با ایالات متحده و اتحادیه اروپا حرکت کند. جای تعجب نیست که ایران عملا از استقرار ناظران اروپایی در ارمنستان انتقاد می کند و تاکید می کند که قدرت های منطقه ای باید مشکلات منطقه ای را حل کنند در حالی که بازیگران خارجی فقط وضعیت را بدتر می کنند. در این زمینه، ایران از سازوکار 3+3 که باید شامل ارمنستان، آذربایجان، گرجستان، ایران، ترکیه و روسیه باشد، به عنوان بستری ملموس برای برقراری صلح و ثبات در قفقاز جنوبی حمایت می‌کند. اولین نشست از این قالب در سطح معاونان وزیر خارجه در دسامبر 2021 در مسکو برگزار شد، البته بدون مشارکت گرجستان. ایران در حال همکاری با روسیه برای برگزاری دومین نشست در تهران تا پایان سال 2023 است.
از آنجایی که مذاکرات صلح ارمنستان و آذربایجان به دلیل موضع آذربایجان در اتخاذ همه چیز، به بن بست ظاهری رسیده است، بسیاری به دنبال درک آنچه ممکن است در آینده رخ دهد، هستند. برخی استدلال می کنند که آذربایجان ممکن است حمله ای گسترده علیه ارمنستان مشابه تجاوز سپتامبر 2022 انجام دهد یا اقدام نظامی در قره باغ کوهستانی انجام دهد. برخی دیگر بر این باورند که آذربایجان نیازی به تشدید نظامی ندارد و ارتفاعات مطلوبی را در امتداد مرز ارمنستان و آذربایجان و خط تماس آذربایجان و قره باغ کوهستانی خواهد گرفت و در عین حال به خفه کردن جمعیت ارمنی قره باغ ادامه می دهد.
نویسنده: بنیامین پوغوسیان،رئیس مرکز مطالعات استراتژیک سیاسی و اقتصادی ایروان
https://ccsi.ir//vdcdzf0x.yt0k96a22y.htmlایران بر این باور است که باکو با دعوت از اسرائیل برای بهره برداری از اراضی آذربایجان، موازنه قوا در منطقه را تغییر داده و موضعی آشکار ضد ایرانی اتخاذ کرده است. در دو سال گذشته، ایران هشدارهای متعددی به آذربایجان صادر کرده است که عمدتا از طریق سازماندهی مانورهای نظامی در امتداد مرز آذربایجان و ایران بوده است. آغاز سال 2023، پس از حمله به سفارت جمهوری آذربایجان در تهران و دستگیری «جاسوسان ایرانی در آذربایجان» توسط نهادهای انتظامی آذربایجان، تقریبا هر روز شاهد کاهش روابط بود.
دو کشور منافع اقتصادی قابل توجهی دارند، از جمله راه اندازی کریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب که هند را از طریق ایران به روسیه متصل می کند و یکی از مسیرها از آذربایجان می گذرد. ایران و آذربایجان فعالانه در حال مذاکره با روسیه برای راه اندازی یک کریدور انرژی هستند که شبکه های برق سه کشور را به هم متصل می کند و به آنها امکان صادرات/واردات برق را می دهد. آنها اخیرا تفاهم نامه ای برای اتصال آذربایجان به نخجوان از طریق ایران از طریق احداث راه آهن و بزرگراه در ایران در کنار رودخانه ارس (به اصطلاح کریدور جایگزین زنگزور) و پل هایی از آذربایجان به ایران و از ایران به نخجوان امضا کردند. ارزیابی اینکه آیا این پروژه های اقتصادی مانع از وخامت بیشتر روابط دوجانبه می شوند، چالش برانگیز است. با این حال، تحولات اخیر، از جمله سوءقصد به یک نماینده پارلمان آذربایجان در باکو و اظهارات آذربایجان مبنی بر اینکه سرویس های ویژه ایران پشت این حمله بوده اند، نویدبخش روابط خوب دوجانبه نبود.
در همین حال، ایران همچنان اعتراض خود را به کریدور موسوم به زنگزور برای اتصال آذربایجان به نخجوان از طریق ارمنستان اعلام می کند. مقامات ایرانی احتمالا به توضیحات طرف آذربایجانی مبنی بر اینکه این کریدور هیچ ویژگی فراسرزمینی نخواهد داشت و صرفا اهداف اقتصادی را دنبال می کند، باور ندارند. تهران فکر می‌کند که حتی اگر این کریدور تحت کنترل رسمی ارمنستان باشد، راه را برای گسترش تدریجی حضور آذربایجان و ترکیه و نفوذ بعدی در سیونیک باز می‌کند و سیونیک را حداقل تحت کنترل دوفاکتو ترکیه/آذربایجان قرار می‌دهد. ایران قاطعانه هرگونه تغییر در مرزها و وضعیت ژئوپلیتیکی در قفقاز جنوبی (حمله احتمالی بیشتر نیروهای آذربایجان به ارمنستان) را رد می کند. پتانسیل تغییرات ژئوپلیتیکی باید پیامی به ارمنستان باشد مبنی بر اینکه ایروان باید سیاست خارجی خود را به طور قابل توجهی بازنگری کند و از روسیه به سمت همکاری نزدیک تر با ایالات متحده و اتحادیه اروپا حرکت کند. جای تعجب نیست که ایران عملا از استقرار ناظران اروپایی در ارمنستان انتقاد می کند و تاکید می کند که قدرت های منطقه ای باید مشکلات منطقه ای را حل کنند در حالی که بازیگران خارجی فقط وضعیت را بدتر می کنند. در این زمینه، ایران از سازوکار 3+3 که باید شامل ارمنستان، آذربایجان، گرجستان، ایران، ترکیه و روسیه باشد، به عنوان بستری ملموس برای برقراری صلح و ثبات در قفقاز جنوبی حمایت می‌کند. اولین نشست از این قالب در سطح معاونان وزیر خارجه در دسامبر 2021 در مسکو برگزار شد، البته بدون مشارکت گرجستان. ایران در حال همکاری با روسیه برای برگزاری دومین نشست در تهران تا پایان سال 2023 است.
از آنجایی که مذاکرات صلح ارمنستان و آذربایجان به دلیل موضع آذربایجان در اتخاذ همه چیز، به بن بست ظاهری رسیده است، بسیاری به دنبال درک آنچه ممکن است در آینده رخ دهد، هستند. برخی استدلال می کنند که آذربایجان ممکن است حمله ای گسترده علیه ارمنستان مشابه تجاوز سپتامبر 2022 انجام دهد یا اقدام نظامی در قره باغ کوهستانی انجام دهد. برخی دیگر بر این باورند که آذربایجان نیازی به تشدید نظامی ندارد و ارتفاعات مطلوبی را در امتداد مرز ارمنستان و آذربایجان و خط تماس آذربایجان و قره باغ کوهستانی خواهد گرفت و در عین حال به خفه کردن جمعیت ارمنی قره باغ ادامه می دهد.
نویسنده: بنیامین پوغوسیان،رئیس مرکز مطالعات استراتژیک سیاسی و اقتصادی ایروان
ccsi.ir/vdcdzf0x.yt0k96a22y.html