سیدمحمود کمال آرا(زکریا) در يادداشت اختصاصي براي بنياد مطالعات قفقاز مي نويسد: اولین روزنامه های اسلامی در مناطق تاتارنشین روسیه به برکت فعالیت  گروه های مشهور به ((جدیدیون)) و به خصوص اسماعیل گاسپیرالی، رهبر شناخته شده آن ها منتشر گردید. وی در سال 1883 انتشار ((روزنامه ترجمان)) را آغاز کرد که به ارگان اصلی مطبوعاتی این جنبش تبدیل شد. در این میان، روزنامه های جنبش تجددگرایان (جدیدیون) مانند ترقی، تجار، الاصلاح و عدل، بیشتر از همه شهرت یافته بودند. رضاالدین فخرالدین اف- مفتی شهر اورنبورگ- مجله ترقی خواه شورا را تاسیس کرد. اوایل قرن بیستم در پاریس انتشار مجله مسلمان شروع شد که به زبان روسی، زندگانی امت اسلامی روسیه را منعکس می کرد.
((قدیمیون)) مخالفان عقیدتی جدیدیون بودند و به انتشار مجلات مربوط به ترویج عقاید خود پرداختند. از اواخر سال 1906 مجلات ((دنیا)) و ((معیشت)) و ((دین معیشت)) منتشر می شدند که در آن دیدگاه جناح محافظه کار روحانیت مسلمان ابراز می شد. مجمع روحانی اسلامی اورنبورگ روزنامه ((معلومات محکمیه شرقیه ایرنبورگیه)) را با شمارگان  800 نسخه منتشر می کرد.
در دوران شوروی، نشریات اسلامی تا سال 1928به فعالیت خود ادامه دادند و سپس از انتشار آن ها جلوگیری بعمل آمد. تنها بعد از احیای نظام ادارات روحانی مسلمانان در سال های دهه 1940، در این زمینه تحولات مثبتی پدید آمد. از سال 1947 به همت (( اداره روحانیت مسلمانان آسیای میانه و قزاقستان)) انتشار مجله ((مسلمانان شرق شوروی)) با شمارگانی نه چندان زیاد آغاز شد. البته انتشار این مجله بعد از مدت کوتاهی متوقف گردید و در سال 1968 از سر گرفته شد. در این مجله مسائل علوم دینی، فعالیت سازمان های اسلامی در زمینه عبادت و فعالیت های بین المللی منعکس می شد و نیز فتاوی، بخش هایی از خطبه ها و مطالب نشست ها و مجامع مختلف به اطلاع می رسید. تا سال 1989 مجله مسلمانان شرق شوروی تنها نشریه مسلمانان اتحاد شوروی بود.

تحول رسانه ای پس از فروپاشی شوروی
در آستانه فروپاشی اتحاد شوروی، اولین روزنامه های اسلامی روی کاغذ ارزان بوسیله دستگاه های تکثیر منتشر شدند. در این میان نشریات افراطی مانند روزنامه توحید- ارگان مطبوعاتی حزب تجدید حیات اسلام- و ((پیک مسلمان)) وابسته به مسجد جامع شهر ساراتوف که از محتوای مشابهی برخوردار بودند، بخش قابل توجه مطبوعات اسلامی را تشکیل می دادند. در سال 1990 اداره روحانیت مسلمان بخش اروپایی و سیبری انتشار روزنامه خود را از سرگرفت که به نشانه تداوم کار مجمع روحانی اورنبورگ، ((معلومات)) نامگذاری شد. انتشار این روزنامه به دلیل مشکلات مالی متوقف گردید ولی در سال 1997 با تلاش محمدعلی خوزین-مفتی منطقه پرم- از سر گرفته شد.
در سال 1991 در قازان اولین بنگاه انتشارات ادبیات اسلامی در روسیه به نام ((ایمان)) افتتاح شد و به انتشار روزنامه ای به زبان تاتاری با همین نام مبادرت ورزید. در سال 1993 در قازان انتشار مجله ((نوراسلام)) شروع شد و یک سال بعد روزنامه ((ایمان)) به زبان روسی و روزنامه ((یقین)) به زبان تاتاری به جرگه مطبوعات اسلامی پیوستند. پس از وقوع انشعاب در اداره روحانیت مسلمانان بخش اروپایی و سیبری، نهادهای مفتی های جداشده روزنامه های خود را منتشر کردند. در سال 1992 اداره روحانیت مسلمانان باشقیرستان روزنامه روسی زبان((اسلام و جامعه)) را دایر کرد و اداره روحانیت مسلمانان بخش اروپایی روسیه از سال 1994 مشغول انتشار ماهنامه ((منبراسلام)) گردید. اوایل دهه 1990 مسلمانان داغستان نیز صاحب نشریات خود شدند.
تا پایان قرن بیستم بیشتر سازمان های متمرکز اسلامی صاحب روزنامه بودند. روزنامه منبر اسلام متعلق به اداره روحانیت مسلمانان بخش اروپایی روسیه که ارگان رسمی شورای مفتی های روسیه نیز بودند، منظم تر از همه منتشر می شد. در حالی که سایر نشریات بصورت مرتب منتشر نمی شدند، این ماهنامه با 999 نسخه منتشر می گردید. بعضی جمعیت های اسلامی نیز سعی می کردند روزنامه های خود را به چاپ برسانند، ولی شور و شوق آن ها فقط برای چند شماره اول کفایت می کرد.
در آستانه انتخابات پارلمانی سال 1999 تلاشی برای ایجاد روزنامه اسلامی سراسری بعمل آمد زیرا احتیاج مبرمی به این نشریه احساس می شد. با سفارش جنبش ((رفاه)) ویاچسلاو پولوسین(کشیش حوزه کلیسایی کالوگا که در تابستان سال 1999 اسلام آورد) به این کار همت گماشت.
اواخر سال 2001 پولوسین با کمک حامیان مالی اداره روحانیت مسلمانان داغستان، انتشار روزنامه((همه چیز درباره اسلام)) را آغاز کرد. این نشریه که طیف وسیع خوانندگان را مخاطب قرار می داد، بایست کار روزنامه مسلمان را استمرار می بخشید. این نشریه که با 35 هزار نسخه منتشر گردید، در سال 2003 تعطیل شد و تا کنون هیچ نشریه دیگری نتوانسته جای خالی روزنامه سراسری اسلامی را بگیرد
البته پیش از اینکه مشکلات مالی مانع از انجام این کار شود، فقدان مرکز واحد اطلاع رسانی در جامعه اسلامی روسیه و تفاوت های جدی بین فرقه های اسلامی از موانع مهم انتشار چنین نشریه ای به شمار می آید. در واقع نمی توان در یک روزنامه مطالبی را جمع کرد که به اندازه یکسان برای مسلمانان داغستان، سنت پترزبورگ، کالینینگراد و منطقه ساخالین جالب و قابل قبول باشد.
در ژانویه 2002 روسیه شاهد اولین تجربه موفق انتشار مجله سراری اسلامی شد. اداره روحانیت مسلمانان داغستان به انتشار ماهنامه ((اسلام)) پرداخت که تا کنون بصورت منظمی منتشر می شود. در سه ماهه اول سال 2004 به ابتکار اداره روحانیت مسلمانان بخش اروپایی روسیه، اداره روحانیت مسلمانان جمهوری تاتارستان و اداره روحانیت نیژنی نوگورود، فصلنامه ((منار)) بعنوان مجله روسی ((مکتب اسلام)) تاسیس شد. این مجله برخلاف مجله اسلام که قشرهای وسیع تری را مخاطب قرار می دهد، بر مسائل علوم الهی تاکید می کند
در سال 2007 شورای مفتی های روسیه با شبکه((روسیاالیوم)) که در همان سال پخش برنامه های خود برای کشورهای خاورمیانه را شروع کرده بود، توافق کرد و همراه با شبکه تلویزیونی ((جهان اسلام))، سایت ((تلویزیون اسلامی)) را تاسیس نمود.

شبکه تلویزیونی مکه
در همان سال مقامات عربستان سعودی با کسب حمایت اولیه راویل عین الدین، راه اندازی نسخه روسی شبکه تلویزیونی ((مکه)) را اعلام کردند که هدف آن تنویر افکار بینندگان، آگاه کردن مردم از اهداف معنوی، اخلاقی و انسانی اسلام، برطرف کردن ادعاهای نادرست تصنعی پیرامون دین اسلام، تغییر برداشت از اسلام، جداکردن مفاهیم تروریسم و افراط از دین، اعلام شد. همچنین گفته شد که این شبکه به پخش برنامه های روشنگرانه برای مسلمانان مناطق مختلف کشور، درباره دین خواهد پرداخت تا مسلمانان را از نفوذ افراطیونی که از آن ها استفاده سیاسی می کنند، مصون دارد؛ بنابراین مسلمانان روسیه در آینده نزدیک در معرض بیشتر تبلیغات وهابی-کیش رسمی عربستان سعودی-قرار خواهند گرفت.

امروز و آینده رسانه های اسلامی گروهی روسیه
در حال حاضر حوزه رسانه های گروهی اسلامی در فدراسیون روسیه بسیار ضعیف و توسعه نیافته است. این امر در مقایسه با رسانه های دیگر مذاهب از جمله مسیحیان ارتدوکس، یهودیان و پروتستان ها به طور ملموس قابل تشخیص می باشند. در اوضاع کنونی و به رغم پیگیری جامعه اسلامی روسیه و دیدگاه مثبت مقامات ارشد این کشور برای عرضه دیدگاه های اصیل اسلامی، مسلمانان روسیه فاقد روزنامه یا مجله واحد سراسری و نیز برنامه رادیو تلویزیونی در سطح فدرال می باشند.
برنامه تلویزیونی ((مسلمانان)) که روز جمعه پخش می شود، بیشتر حالت قوم شناسی دارد و نه از معارف اسلام، بلکه آداب و رسوم اقوام مسلمانان را تصویر می کشد. برنامه هایی چون((سخن پدر روحانی)) ارتدوکس که بهترین نوع برنامه برای محافل وسیع مردم شناخته شده است، تنها در تارتارستان پخش می گردد. برنامه ((خطبه شب)) با اجرای خطیب جمیل یوسکایف-رئیس اداره بین المللی اداره روحانیت مسلمانان تارتارستان – پخش می شود.
تقریبا هر یک از 57 اداره روحانیت مسلمانان  روسیه، روزنامه خود را دارد یا در آینده نزدیک مایلند که چنین فضایی داشته باشند. معمولا این نشریات حداکثر ماهی یکبار منتشر می شوند، شمارگان محدودی دارند و بیشتر به تجدید چاپ خبرها از اینترنت و روزنامه های غیرمذهبی می پردازند. حدود 40 درصد روزنامه های ادارات روحانیت، به زبان های قومی و بیشتر به تاتاری منتشر می شوند. اداره های بزرگ روحانیت(اداره روحانیت مسلمانان بخش اروپایی روسیه، جمهوری تاتارستان، داغستان، چچن، اداره مرکزی روحانیت مسلمانان روسیه، نیژنی نووگوراد و منطقه پرم) چند نشریه دارند.

روزنامه السلام و معلومات
در میان روزنامه هایی که ادارات روحانیت مسلمانان تاسیس کرده اند، روزنامه ((السلام)) اداره روحانیت مسلمانان داغستان با 47 هزار نسخه از بیشترین شمارگان برخوردار است. غیرمسلمانان بیشتر با روزنامه ((منبر اسلام)) آشنا هستند که اداره روحانیت مسلمانان بخش اروپایی روسیه با شمارگان 10 هزار نسخه منتشر می کند. این روزنامه ها همچنین ارگان رسمی شورای مفتی های روسیه محسوب می شود. اداره مرکزی روحانیت مسلمانان روسیه از سال 1990 با وقفه های متعدد روزنامه ((معلومات)) را منتشر می کند که بصورت غیر منظم با شمارگان 999 نسخه چاپ  میشود. نشریه ایمان به زبان های روسی و تاتاری، قدیمی ترین نشریه مسلمانان تاتارستان محسوب می گردد. در مجموع، اداره روحانیت مسلمانان جمهوری تاتارستان و نهادهای نزدیک به آن، بیش از 20 عنوان روزنامه و مجله منتشر می کنند. روزنامه هایی نیز به همت دانشجویان دانشگاه اسلامی روسیه(فروروم) و کالج اسلامی قازان(المرجان) منتشر می شود.
روزنامه ((مدینه الاسلام)) متعلق به اداره روحانیت نیژی نووگوراد بصورت الکترونیک تماما در دسترس علاقه مندان قرار می گیرد. در این منطقه همچنین سالنامه علوم الهی ((مولد النبی)) و سالنامه علمی ((اسلام)) در منطقه نیژنی انتشار می یابد. از روزنامه های غیروابسته اسلامی باید به نشریه ((نورالاسلام)) (ماخاچ قلعه) نزدیک به اداره روحانیت مسلمانان داغستان(از سال 1997 با شمارگان حدود 6 هزار نسخه)، روزنامه ((اندیشه)) (نشریه کنگره اسلامی ((اندیشه آزاد)) ) که منتشر می گردد و نیز به پیک اسلامی (ماخاچ قلعه) که بخشی از مطالبش در سایت مربوطه یافت می شود، اشاره کرد. همچنین مجلات((اسلام)) و ((منار)) را به ترتیب اداره روحانیت مسلمانان داغستان و شورای مفتی های روسیه منتشر می کنند.

رسانه وهابیت در روسیه
در بیشتر مناطق روسیه که جمعیت مسلمان قابل توجهی دارند، در شبکه های رادیویی و تلویزیونی محلی برنامه هایی درباره اسلام پخش می شود. این همکاری بصورت موفق در چچن، داغستان، تاتارستان، قره چای-چرکس، اینگوش و منطقه اورنبورگ جریان دارد. عموم روزنامه های اسلامی بعلت شمارگان پایین و دست دوم بودن مطالب آن ها در اذهان مسلمانان نفوذ چندانی ندارند. همین امر در مورد مجلات نیز صحت دارد که بخاطر قیمت بالا و شبکه ضعیف توزیع، در دسترس کمتر کسی قرار دارند. در این موقعیت رسانه های اینترنتی به منابع کلیدی برای کسب برتری در میدان اطلاع رسانی تبدیل شده اند. وهابیون نیز مطبوعاتی دارند که روزنامه های ((القاف))، ((پرچم اسلام)) (داغستان) و ((حکمت)) (باشقیرستان) از معروف ترین آن ها هستند.

پوتین؛ روسیه را یکی از مدافعان اصلی اسلام در جهان می داند
در حال حاضر رهبری مسلمانان روسیه را دو ساختار مجزا از یکدیگر بر عهده دارند که شامل((اداره مرکزی مسلمانان روسیه)) و دیگری((شورای مفتی های روسیه))است. رهبران این دو ساختار مذهبی در شورای امور مذاهب تحت نظارت ریاست جمهوری روسیه که مسائل ادیان روسیه در آن بررسی می شود، عضویت دارند. رهبری شورای مفتی های روسیه هر چهارسال، یک مرتبه انتخاب می شود و اکنون نیز راویل عین الدین ریاست این نهاد عالی اسلامی را بر عهده دارد.
شورای مفتی های روسیه از نظر سازماندهی منسجم تر است و از جایگاه برتری نسبت به اداره مرکزی مسلمانان روسیه که مرکز آن در اوفای جمهوری باشقیرستان قرار دارد، برخوردار است. این شورا از چند مدیریت تشکیل یافته که روسای ادارات مسلمانان بخش آسیایی هماهنگی امور مسلمانان قفقاز و مسلمانان منطقه ولگا از جمله این مدیران هستند. رهبران مسلمانان روسیه پس از فروپاشی شوروی تلاش های زیادی را برای آموزش اسلامی بمنظور بی نیازی از اعزام طلاب به کشورهای اسلامی از جمله عربستان و مصر بعمل آورده اند. در روسیه  چهار دانشگاه اسلامی در مسکو، سنت پترزبورگ، قازان(مرکز جمهوری تاتارستان) و گروزنی در امر آموزش طلاب دینی فعالیت میکنند. همچنین چندین بنیاد اسلامی و مدرسه دینی در مناطق مسلمان نشین روسیه از جمله تاتارستان، داغستان و چچن فعالیت می کنند.
تغییرات مثبت در زندگی سازمان های مسلمان، بطور غیر مستقیم با دموکراسی مرتبط است
تعداد مساجد در این کشور پیوسته در حال افزایش است.امروزه عملا در تمام نقاط این کشور، هر جایی که مسلمانان زندگی می کنند، انجمن های دینی فعالیت دارند. مسجد وظیفه تبلیغات اسلامی، تربیت مذهبی مسلمانان و پرورش جهان بینی مذهبی آن ها را بر عهده دارد. فعالان دینی امکان انجام وعظ و تبلیغ را بصورت آزادانه در اختیار دارند و میتوانند تعالیم دین خود را به راحتی تبلیغ کنند. سازمان های دینی و والدین نیز آزادانه می توانند به تربیت نسل جوان بپردازند و فرزندان خود را بر اساس اصول اسلامی تربیت کنند. سازمان های اسلامی از این امکان برخوردارند که گروه خادمان اسلام را آماده و تربیت کنند. از یاد نباید برد که طی 70 سال حاکمیت شووری، هیچ موسسه و محلی برای تحصیلات دینی مسلمانان در روسیه وجود نداشت.
ذکر این نکته ضروری است که مسلمانان روسیه واقعا خود را بخشی از دنیای اسلام احساس می کنند. هر فرد مسلمان در روسیه تحصیل خوب غیرمذهبی دارد. او حداقل مدرسه متوسط را تمام کرده و بسیاری از آن هایی که وارد مسجد می شوند، تحصیلات عالیه دارند. از طرفی  باید پذیرفت که مسلمانان معاصر روسیه در جو فرهنگی ارزش های هنری اروپایی بزرگ شده اند و به همین دلیل نمیتوان خواسته های معنوی او را به ارزش ها و موازین سنتی شرقی محدود کرد. مسلمان روس می کوشد در اسلام جواب سئوالات فلسفی جهان بینی را پیدا کند که در زندگی معاصر، فعالیت کاری و معاشرت با پیروان ادیان و نمایندگان اقوام دیگر یا ضمن مطالعه کتب و تماشای فیلم بروز می کنند.

دیدگاه دولت روسیه نسبت به مسلمانان
دیدگاه دولت روسیه نیز نسبت به مسلمانان تا حد زیادی تغییر کرده  آن ها مسلمانان را بعنوان بخشی از شهروندان روسی پذیرفته اند، به نحوی که پوتین روسیه را یکی از مدافعان اصلی در جهان می داند. مسکو عضویت در سازمان همکاری اسلامی را مطرح کرد و سران حماس را هم به روسیه دعوت کرد.
اسماعیل گاسپرینسکی-یکی از اصلاح گران برجسته مسلمان در قرن گذشته- می نویسد دولت روسیه(تزاری) در خصوص ((اسلام روسی)) هیچ اصل و راهی در نظر نگرفته بود و تصور می شده که چنین تصمیمی برای آن دوره بهتر و لازم بوده است. در دوره های مختلف، این ملت(روس ها) به نوعی با مسلمانان درگیر بوده است، چه به صورت جنگ و چه به صورت مهاجرت جمعی از مسلمانان به روسیه و چه به صورت دیگر که هر یک از به نوبه خود تاثیراتی در نوع نگاه به اسلام و شیوه زندگی مسلمانان داشته است.

جمع بندی
در شکل گیری نگاه منفی به اسلام، منافع جغرافیایی روسیه نیز نقش کمی نداشته است. رهایی از این شرایط یک راه حل دارد و آن اینکه روسیه باید تمام حقوق امروز سیاست را در برخورد با اسلام و مسلمانان، سیاست ارزیابی غیر مغرضانه اسلام، برآورد منافع و احوال مسلمانان، برقراری روابط بین المللی و بین ادیان و توافق در جامعه، در نظر بگیرد. شورای مفتیان روسیه آمادگی شرکت فعال در تدوین و تحقق این سیاست ها را دارند. پژوهش ها نشان می دهد بهبود  گسترش روابط روسیه با جهان اسلام اهمیت ویژه ای در آینده روسیه خواهد داشت. این کار را باید به نحوی شروع کرد که جامعه بتواند تصور درستی از اسلام و نحوه تاثیر آن بر امت و شیوه رفتاری مسلمانان داشته باشد. متاسفانه اکنون، بخش غیرمسلمان جمعیت کشور روسیه، تصورات نادرستی از اسلام دارند.

_{سیدمحمود کمال آرا(زکریا) – پژوهشگر روابط بین الملل}

گزیده ای از منابع:

ابوذر ابراهیمی ترکمان،‌ تفاوت‌ها‌ و همانندی‌های اتحاد جماهیر شوروی و فدراسیون روسیه،‌ نشر اطلاعات، ‌1395
با سپاس از راهنمایی پژوهشی سرکار خانم دکتر فیروزه رادفر، استاد دانشگاه و تحلیلگر روابط بین‌الملل

انتهای پیام/.