مقدمه
یکی از سیاستها و برنامههایی که در عرصه اقتصادی برای حضور پررنگ‌تر ایران در زنجیره تولید منطقه و توسعه صادرات غیر نفتی در دست اقدام و برنامه‌ریزی است، پروژه «سیاست همسایگی» است که بایستی مورد توجه بیشتری قرار بگیرد. در این راستا یکی از کشور‌های هدف در سیاست همسایگی، کشور ارمنستان می باشد. بازار کوچک، اما پرکشش ارمنستان با سرمایه‌گذاری مناسب جمهوری اسلامی ایران در مناطق آزاد صنعتی و اقتصادی، به ویژه در نقاط مشترک مرزی مانند منطقه آزاد اقتصادی مغری، میتواند به‌عنوان پایگاه‌های ثبات زای اقتصادی و امنیتی در کشور مطرح شود. هدف این گزارش بررسی منطقه آزاد اقتصادی مغری در ارمنستان است و پتانسیل‌هایی که این منطقه به واسطه ویژگی خاص ارمنستان میتواند برای توسعه صادرات غیرنفتی ایران فراهم کند.
مختصات منطقه آزاد اقتصادی مغری
منطقه آزاد اقتصادی مغری (Meghri Free Economic Zone) در استان سیونیک ارمنستان و در نزدیکی مرز‌های شمالی ایران؛ در امتداد رودخانه ارس و در مساحت ۳۲ هکتار، از سال ۱۳۹۶ ایجاد شده است. دولت ارمنستان فروردین ماه سال ۱۳۹۶ لایحه احداث منطقه آزاد اقتصادی مغری کنار مرز جمهوری اسلامی ایران را تصویب کرد و در آذر ماه ۱۳۹۷ اجرای زیرساخت‌های این منطقه شروع و مقامات ارمنی در بخش نخست این پروژه ۵ میلیون دلار سرمایه به توسعه آن اختصاص دادند. ارمنستان در حال حاضر در حال مذاکره با چندین شرکت چینی برای مشارکت در منطقه آزاد اقتصادی مغری است. مغری یکی از ۸ منطقه آزاد اقتصادی در منطقه اقتصادی اوراسیا است که در مقایسه با سایر مناطق از امتیازات بیشتری برخوردار است.
منطقه آزاد اقتصادی مغری در جنوبی‌ترین نقطه کشور ارمنستان و در نزدیکی منطقه آزاد ارس واقع شده است. همکاری و هماهنگی بیشتر میان منطقه ارس و مغری میتواند در آینده نزدیک منجر به توسعه روابط فی مابین تهران و ایروان شود. راه اندازی پروژه تولید مشترک میان ارس و مغری با توجه به پتانسیل‌های فراوان این منطقه، میتواند نقش و جایگاه ایران را در تجارت دو جانبه و منطقه ای، به طرز قابل توجهی توسعه دهد.
ویژگی دیگر این منطقه، بکر بودن و عدم توسعه یافتگی آن در شرایط فعلی است. ارمنستان در سال‌های قبل، با توجه به کمبود امکانات اقتصادی و همچنین نداشتن جمعیت قابل توجه در مناطق جنوبی و هم مرز با ایران، تمایل چندانی به توسعه این مناطق از خود نشان نمی‌داد، اما در طی یکی دو سال گذشته بخصوص با ورود تیم پاشینیان و برجسته شدن عامل اقتصاد در سیاست خارجی، توسعه متوازن در مناطق مختلف نیز در دستور کار دولتمردان این کشور قرار گرفت و یکی از مناطق مهم برای این امر، منطقه مغری در جنوب ارمنستان در نظر گرفته شد. ارمنستان به منظور مقابله با مرکز گرایی و تشویق مهاجرت معکوس از پایتخت، در صدد است با توسعه اقتصادی در مناطق مختلف، جمعیت این مناطق را گسترش دهد.
پتانسیل منحصر به فرد ارمنستان و منطقه آزاد اقتصادی مغری برای تولید مشترک
عضویت ایروان در اتحادیه اقتصادی اوراسیا و استفاده از مزیت تجارت آزاد، همسایه بودن با ایران، داشتن روابط حسنه با تهران، عضویت در سازمان تجارت جهانی و همچنین دسترسی به تعرفههای تشویقی اتحایه اروپا و امریکا برای صادرات کالا، همگی ویژگی‌های منحصر به فرد این همسایه شمالی کشورمان است که می تواند مورد توجه ویژه تجار و مسئولین کشورمان قرار بگیرد. بعد از شکست ارمنستان از جمهوری آذربایجان و ترکیه در جنگ قره باغ در سال ۲۰۲۰ و تحریم کالا‌های ترکیه از سوی دولت ارمنستان، وزارت اقتصاد این کشور در نامه‌ای رسمی، کالا‌های ایرانی را به‌عنوان مهم‌ترین منبع در راستای جایگزینی ۲۲۵۰ کالای ترکیه در بازار این کشور بر شمرد، این مسئله می تواند یک فرصت ویژه برای ایران قلمداد شود و آن را در یک موقعیت برتر اقتصادی قرار دهد؛ لذا موضوع «تولید مشترک» با این کشور در مناطق مختلف بخصوص منطقه آزاد اقتصادی مغری که هم مرز با ایران است، به دلیل ارتباط نزدیک ارمنستان با روسیه، اتحادیه اروپا و همچنین حضور در اتحادیه اقتصادی اوراسیا، میتواند نقش موثری در توسعه صادرات غیر نفتی ایران و حضور بیشتر در بازار‌های منطقه ای یاد شده، داشته باشد.
عضو اصلی اتحادیه اقتصادی اوراسیا
ارمنستان در حال حاضر از یک موقعیت مناسب برای صادرات و واردات کالا میان اعضای اتحادیه اوراسیا با ایران و بالعکس برخوردار است. مناطق آزاد این کشور مانند منطقه آزاد اقتصادی مغری، این پتانسیل را دارند که به یکی از هاب‌های سرمایه گذاری و صدور کالا میان اعضای اتحادیه، تبدیل شود. در مجموع راه‌اندازی منطقه آزاد اقتصادی مغری این فرصت را به شرکت‌های ایرانی می‌دهد که از این منطقه تولیدات خود را هم به کشور‌های عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا و هم به اتحادیه اروپایی صادر کنند.
قانون تجارت ترجیحی ارمنستان با اتحادیه اروپا
اتحادیه اروپا در راستای کمک اقتصادی به کشور‌های در حال توسعه و با دارا بودن شرایط اقتصادی شکننده و آسیب پذیر، رژیم‌های تعرفه‌ای ا در نظر گرفته است. این سیستم تعرفه‌ای به منظور تشویق کشور‌های هدف برای ایجاد تغییرات در ساختار سیاسی و اقتصادی و ارتقاء موقعیت اقتصادی این کشور‌ها در نظر گرفته شده است. یکی از کشور‌های مد نظر در این طرح، ارمنستان می‌باشد.
ارمنستان در سال‌های گذشته حجم روابط خود را با اتحادیه اروپا وسعت بخشیده و به یکی از کشور‌های دارای نظام معافیت از حقوق گمرکی اتحادیه اروپا تبدیل شد. این کشور از سال ۲۰۱۷ از طرح تجارت ترجیحی عمومی اتحادیه اروپا موسوم به نظام تجارت ترجیحی پلاس (GSP+) سود می‌برد. این طرح با هدف کمک و ادغام اقتصادی کشور‌های در حال توسعه به سیستم اقتصادی بین المللی در نظر گرفته شده است. این طرح به کشور‌های هدف نظیر ارمنستان اجازه می‌دهد که ۶۶% (۳/۲ دو سوم) صادرات خود را با استفاده از تعرفه گمرکی بسیار پایین و نزدیک به صفر به بازار‌های اتحادیه اروپا صادر کنند.
منطقه حمل و نقل هوایی مشترک ارمنستان و اتحادیه اروپا
پس از امضای توافقنامه جدید مشارکت ارمنستان و اتحادیه اروپا در فوریه ۲۰۱۷، ارمنستان مذاکرات خود را برای پیوستن به منطقه حمل و نقل هوایی مشترک با اتحادیه اروپا آغاز کرد. پیوستن به منطقه حمل و نقل هوایی مشترک با اروپا اهمیت زیادی برای ایروان داشت چراکه این امر به شرکت‌های هواپیمایی ارمنستان و اروپایی اجازه می‌دهد فعالیت‌های خود را بیش از پیش تقویت کنند و به هواپیمایی‌های اروپایی اجازه پرواز بیشتری به ارمنستان می‌دهد. این توافقنامه به ارمنستان این امکان را می‌دهد که ارتباط محکمی با اروپا و جهان خارج برقرار کنند و همچنین هزینه‌های مسافرتی را نیز کاهش می‌دهد، و علاوه بر این، مسیر‌های جدید مسافرتی و ترانزیتی برای ارمنستان باز خواهد کرد و ارمنستان میتواند از سرویس‌دهی هوایی به بازار با جمعیت ۵۰۰ میلیون نفری اتحادیه اروپا بهره‌مند شوند.
عضویت در سازمان تجارت جهانی
در سال ۲۰۰۳ ارمنستان به عضویت کامل سازمان تجارت جهانی در آمده و امروزه قوانین اقتصادی، تجاری و بانکی این کشور منطبق با شرایط و نرم‌های این سازمان است. عضویت در سازمان تجارت جهانی باعث شده است ارمنستان از یک موقعیت مناسب برای ارتباط با همسایگان خود برخوردار باشد. این مسئله میتواند برای جهوری اسلامی ایران که در شرایط تحریمی سخت قرار دارد، در حکم یک شاهراه اقتصادی و استفاده از پتانسیل‌های شبکه مالی و بانکی و زیرساخت تجارت خارجی این کشور باشد.
نتیجه‌گیری
با وجود حضور همسایگان متعدد و بازار پر کشش منطقه برای کشورمان، ایجاد شرایط و بستر‌های لازم برای توسعه صادرات غیر نفتی در کشور در طی ۴۰ سال اخیر، مغفول مانده است. یکی از راهکار‌هایی که در زمینه رشد و توسعه صادرات غیر نفتی میتوان به آن اشاره کرد، مزیت «تولید مشترک» در کشور‌های پیرامونی بخصوص در کشور‌هایی که دارای شرایط ویژه منطقهای و بینالمللی هستند، می باشد. پروژه سرمایه گذاری برای توسعه تولید مشترک در منطقه آزاد مغری با توجه به امکانات سخت افزاری و نرم افزاری کشورمان، میتواند نقش بسیار مهمی در سیاست همسایگی جمهوری اسلامی ایران و به موازات آن، توسعه صادرات غیر نفتی و افزایش حضور راهبردی کشورمان در محیط اقتصادی منطقه، داشته باشد. تولید مشترک با ارمنستان یک پروژه برد – برد برای دو کشور محسوب خواهد شد. به گونه‌ای که ارمنستان شاهد توسعه اقتصادی مناطق جنوبی و افزایش توان اقتصادی خود خواهد بود و در مقابل ایران نیز میتواند علاوه بر دسترسی به بازار‌های منطقه و افزایش مناسبات راهبردی با کشور‌های همسایه، صادرات غیر نفتی خود را نیز به صورت قابل توجهی توسعه دهد.
منبع: پژوهشکده تحقیقات راهبردی
یکی از سیاستها و برنامههایی که در عرصه اقتصادی برای حضور پررنگ‌تر ایران در زنجیره تولید منطقه و توسعه صادرات غیر نفتی در دست اقدام و برنامه‌ریزی است، پروژه «سیاست همسایگی» است که بایستی مورد توجه بیشتری قرار بگیرد. در این راستا یکی از کشور‌های هدف در سیاست همسایگی، کشور ارمنستان می باشد. بازار کوچک، اما پرکشش ارمنستان با سرمایه‌گذاری مناسب جمهوری اسلامی ایران در مناطق آزاد صنعتی و اقتصادی، به ویژه در نقاط مشترک مرزی مانند منطقه آزاد اقتصادی مغری، میتواند به‌عنوان پایگاه‌های ثبات زای اقتصادی و امنیتی در کشور مطرح شود. هدف این گزارش بررسی منطقه آزاد اقتصادی مغری در ارمنستان است و پتانسیل‌هایی که این منطقه به واسطه ویژگی خاص ارمنستان میتواند برای توسعه صادرات غیرنفتی ایران فراهم کند.
مختصات منطقه آزاد اقتصادی مغری
منطقه آزاد اقتصادی مغری (Meghri Free Economic Zone) در استان سیونیک ارمنستان و در نزدیکی مرز‌های شمالی ایران؛ در امتداد رودخانه ارس و در مساحت ۳۲ هکتار، از سال ۱۳۹۶ ایجاد شده است. دولت ارمنستان فروردین ماه سال ۱۳۹۶ لایحه احداث منطقه آزاد اقتصادی مغری کنار مرز جمهوری اسلامی ایران را تصویب کرد و در آذر ماه ۱۳۹۷ اجرای زیرساخت‌های این منطقه شروع و مقامات ارمنی در بخش نخست این پروژه ۵ میلیون دلار سرمایه به توسعه آن اختصاص دادند. ارمنستان در حال حاضر در حال مذاکره با چندین شرکت چینی برای مشارکت در منطقه آزاد اقتصادی مغری است. مغری یکی از ۸ منطقه آزاد اقتصادی در منطقه اقتصادی اوراسیا است که در مقایسه با سایر مناطق از امتیازات بیشتری برخوردار است.
منطقه آزاد اقتصادی مغری در جنوبی‌ترین نقطه کشور ارمنستان و در نزدیکی منطقه آزاد ارس واقع شده است. همکاری و هماهنگی بیشتر میان منطقه ارس و مغری میتواند در آینده نزدیک منجر به توسعه روابط فی مابین تهران و ایروان شود. راه اندازی پروژه تولید مشترک میان ارس و مغری با توجه به پتانسیل‌های فراوان این منطقه، میتواند نقش و جایگاه ایران را در تجارت دو جانبه و منطقه ای، به طرز قابل توجهی توسعه دهد.
ویژگی دیگر این منطقه، بکر بودن و عدم توسعه یافتگی آن در شرایط فعلی است. ارمنستان در سال‌های قبل، با توجه به کمبود امکانات اقتصادی و همچنین نداشتن جمعیت قابل توجه در مناطق جنوبی و هم مرز با ایران، تمایل چندانی به توسعه این مناطق از خود نشان نمی‌داد، اما در طی یکی دو سال گذشته بخصوص با ورود تیم پاشینیان و برجسته شدن عامل اقتصاد در سیاست خارجی، توسعه متوازن در مناطق مختلف نیز در دستور کار دولتمردان این کشور قرار گرفت و یکی از مناطق مهم برای این امر، منطقه مغری در جنوب ارمنستان در نظر گرفته شد. ارمنستان به منظور مقابله با مرکز گرایی و تشویق مهاجرت معکوس از پایتخت، در صدد است با توسعه اقتصادی در مناطق مختلف، جمعیت این مناطق را گسترش دهد.
پتانسیل منحصر به فرد ارمنستان و منطقه آزاد اقتصادی مغری برای تولید مشترک
عضویت ایروان در اتحادیه اقتصادی اوراسیا و استفاده از مزیت تجارت آزاد، همسایه بودن با ایران، داشتن روابط حسنه با تهران، عضویت در سازمان تجارت جهانی و همچنین دسترسی به تعرفههای تشویقی اتحایه اروپا و امریکا برای صادرات کالا، همگی ویژگی‌های منحصر به فرد این همسایه شمالی کشورمان است که می تواند مورد توجه ویژه تجار و مسئولین کشورمان قرار بگیرد. بعد از شکست ارمنستان از جمهوری آذربایجان و ترکیه در جنگ قره باغ در سال ۲۰۲۰ و تحریم کالا‌های ترکیه از سوی دولت ارمنستان، وزارت اقتصاد این کشور در نامه‌ای رسمی، کالا‌های ایرانی را به‌عنوان مهم‌ترین منبع در راستای جایگزینی ۲۲۵۰ کالای ترکیه در بازار این کشور بر شمرد، این مسئله می تواند یک فرصت ویژه برای ایران قلمداد شود و آن را در یک موقعیت برتر اقتصادی قرار دهد؛ لذا موضوع «تولید مشترک» با این کشور در مناطق مختلف بخصوص منطقه آزاد اقتصادی مغری که هم مرز با ایران است، به دلیل ارتباط نزدیک ارمنستان با روسیه، اتحادیه اروپا و همچنین حضور در اتحادیه اقتصادی اوراسیا، میتواند نقش موثری در توسعه صادرات غیر نفتی ایران و حضور بیشتر در بازار‌های منطقه ای یاد شده، داشته باشد.
عضو اصلی اتحادیه اقتصادی اوراسیا
ارمنستان در حال حاضر از یک موقعیت مناسب برای صادرات و واردات کالا میان اعضای اتحادیه اوراسیا با ایران و بالعکس برخوردار است. مناطق آزاد این کشور مانند منطقه آزاد اقتصادی مغری، این پتانسیل را دارند که به یکی از هاب‌های سرمایه گذاری و صدور کالا میان اعضای اتحادیه، تبدیل شود. در مجموع راه‌اندازی منطقه آزاد اقتصادی مغری این فرصت را به شرکت‌های ایرانی می‌دهد که از این منطقه تولیدات خود را هم به کشور‌های عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا و هم به اتحادیه اروپایی صادر کنند.
قانون تجارت ترجیحی ارمنستان با اتحادیه اروپا
اتحادیه اروپا در راستای کمک اقتصادی به کشور‌های در حال توسعه و با دارا بودن شرایط اقتصادی شکننده و آسیب پذیر، رژیم‌های تعرفه‌ای ا در نظر گرفته است. این سیستم تعرفه‌ای به منظور تشویق کشور‌های هدف برای ایجاد تغییرات در ساختار سیاسی و اقتصادی و ارتقاء موقعیت اقتصادی این کشور‌ها در نظر گرفته شده است. یکی از کشور‌های مد نظر در این طرح، ارمنستان می‌باشد.
ارمنستان در سال‌های گذشته حجم روابط خود را با اتحادیه اروپا وسعت بخشیده و به یکی از کشور‌های دارای نظام معافیت از حقوق گمرکی اتحادیه اروپا تبدیل شد. این کشور از سال ۲۰۱۷ از طرح تجارت ترجیحی عمومی اتحادیه اروپا موسوم به نظام تجارت ترجیحی پلاس (GSP+) سود می‌برد. این طرح با هدف کمک و ادغام اقتصادی کشور‌های در حال توسعه به سیستم اقتصادی بین المللی در نظر گرفته شده است. این طرح به کشور‌های هدف نظیر ارمنستان اجازه می‌دهد که ۶۶% (۳/۲ دو سوم) صادرات خود را با استفاده از تعرفه گمرکی بسیار پایین و نزدیک به صفر به بازار‌های اتحادیه اروپا صادر کنند.
منطقه حمل و نقل هوایی مشترک ارمنستان و اتحادیه اروپا
پس از امضای توافقنامه جدید مشارکت ارمنستان و اتحادیه اروپا در فوریه ۲۰۱۷، ارمنستان مذاکرات خود را برای پیوستن به منطقه حمل و نقل هوایی مشترک با اتحادیه اروپا آغاز کرد. پیوستن به منطقه حمل و نقل هوایی مشترک با اروپا اهمیت زیادی برای ایروان داشت چراکه این امر به شرکت‌های هواپیمایی ارمنستان و اروپایی اجازه می‌دهد فعالیت‌های خود را بیش از پیش تقویت کنند و به هواپیمایی‌های اروپایی اجازه پرواز بیشتری به ارمنستان می‌دهد. این توافقنامه به ارمنستان این امکان را می‌دهد که ارتباط محکمی با اروپا و جهان خارج برقرار کنند و همچنین هزینه‌های مسافرتی را نیز کاهش می‌دهد، و علاوه بر این، مسیر‌های جدید مسافرتی و ترانزیتی برای ارمنستان باز خواهد کرد و ارمنستان میتواند از سرویس‌دهی هوایی به بازار با جمعیت ۵۰۰ میلیون نفری اتحادیه اروپا بهره‌مند شوند.
عضویت در سازمان تجارت جهانی
در سال ۲۰۰۳ ارمنستان به عضویت کامل سازمان تجارت جهانی در آمده و امروزه قوانین اقتصادی، تجاری و بانکی این کشور منطبق با شرایط و نرم‌های این سازمان است. عضویت در سازمان تجارت جهانی باعث شده است ارمنستان از یک موقعیت مناسب برای ارتباط با همسایگان خود برخوردار باشد. این مسئله میتواند برای جهوری اسلامی ایران که در شرایط تحریمی سخت قرار دارد، در حکم یک شاهراه اقتصادی و استفاده از پتانسیل‌های شبکه مالی و بانکی و زیرساخت تجارت خارجی این کشور باشد.
نتیجه‌گیری
با وجود حضور همسایگان متعدد و بازار پر کشش منطقه برای کشورمان، ایجاد شرایط و بستر‌های لازم برای توسعه صادرات غیر نفتی در کشور در طی ۴۰ سال اخیر، مغفول مانده است. یکی از راهکار‌هایی که در زمینه رشد و توسعه صادرات غیر نفتی میتوان به آن اشاره کرد، مزیت «تولید مشترک» در کشور‌های پیرامونی بخصوص در کشور‌هایی که دارای شرایط ویژه منطقهای و بینالمللی هستند، می باشد. پروژه سرمایه گذاری برای توسعه تولید مشترک در منطقه آزاد مغری با توجه به امکانات سخت افزاری و نرم افزاری کشورمان، میتواند نقش بسیار مهمی در سیاست همسایگی جمهوری اسلامی ایران و به موازات آن، توسعه صادرات غیر نفتی و افزایش حضور راهبردی کشورمان در محیط اقتصادی منطقه، داشته باشد. تولید مشترک با ارمنستان یک پروژه برد – برد برای دو کشور محسوب خواهد شد. به گونه‌ای که ارمنستان شاهد توسعه اقتصادی مناطق جنوبی و افزایش توان اقتصادی خود خواهد بود و در مقابل ایران نیز میتواند علاوه بر دسترسی به بازار‌های منطقه و افزایش مناسبات راهبردی با کشور‌های همسایه، صادرات غیر نفتی خود را نیز به صورت قابل توجهی توسعه دهد.
منبع: پژوهشکده تحقیقات راهبردی
پژوهشگر: وحید شربتی