ژئوپلیتیک اوراسیا در میانه یک دگرگونی تکتونیکی است. پنج قرن هژمونی غرب مشتمل بر هژمونی امریکا که بعد از پایان جنگ دوم بین‌الملل حاکم شده بود در اوایل قرن بیست‌ویکم به یک پایان ناگهانی دچار شده است. دلایل آن مختلف است که از آن میان می‌توان به برآمدن دیگر قدرت‌ها از جمله چین، هند، کشورهای آسه‌آن و یک روسیه قوی‌تر به موازات افول قدرت‌های غربی اشاره کرد.
به‌رغم رشد اقتصادی اخیر در امریکا، اقتصاد امریکا موفق به چیرگی بر مشکلات ساختاری خویش نشده است؛ از آن جمله می‌توان بدهی ملی به‌شدت فزاینده، زیرساخت‌های فرسوده و فشار مالی روبه‌فزونی بر برنامه‌های مورد حمایت دولت نظیر نظام فدرال بیمه سلامت را برشمرد. اتحادیه اروپا نیز نتوانسته بر پیامدهای ناشی از توسعه خویش فائق آید و اعضای جنوبی اتحادیه اروپا با تهدید مداوم ورشکستگی مواجه‌اند. بحران مهاجرت و برآمدن پوپولیسم و شدت‌گیری احساسات ضد اتحادیه اروپایی، نفوذ و تأثیرگذاری نیروهای سیاسی مخالف اتحادیه اروپایی را تقویت کرده است، نیروهایی که در حال حاضر قدرت را در ایتالیا و تا حدودی در مجارستان و لهستان به‌دست گرفته‌اند.
پایان هژمونی امریکا نظم بین‌المللی لیبرال را که بر اساس هنجارها و اصول غربی بنا شده در آستانه نابودی قرار داده است. جهان و بویژه اوراسیا، در تکاپویی شتابان در جست‌و‌جوی نظمی نوین هستند؛ از آن‌رو که عدم وجود نظم می‌تواند بشر را به یک دنیای هابزی، جهان جنگ همه علیه همه، سوق دهد. در این چارچوب ظهور نظم‌های منطقه‌ای به‌منزله ستون‌هایی برای تکامل‌های چندلایه یا چنانکه آمیتاو آچاریا، نظریه‌پرداز روابط بین‌الملل، جهان چندگانه نام نهاده است، نقش مهمی را در تأمین دست کم سطح کمینه‌ای از ثبات و امنیت ایفا خواهد کرد.
اکنون بازیگران کلیدی در اوراسیا در حال برداشتن گام‌های نخست به سوی ایجاد نظم منطقه‌ای اوراسیایی هستند؛ چین و روسیه در حال تلاش برای ایجاد هماهنگی در طرح‌های‌شان برای همگرایی یعنی «یک کمربند ـ یک راه» و «اتحادیه اقتصادی اوراسیا» هستند. بعد از عضویت هند و پاکستان، سازمان همکاری شانگهای ظرفیت ایفای نقشی فعال‌تر در ژئوپلیتیک اوراسیایی را یافته است.
در همین حال هیچ طرح منطقه‌ای در اوراسیا نمی‌تواند بدون حضور منطقه خاورمیانه جنبه فراگیر بیابد و درست همین‌جاست که ایران نقشی کلیدی در اختیار دارد. در حال حاضر ایران نفوذ قابل توجهی در خاورمیانه دارد، هیچ تحول استراتژیک بدون رضایت ایران در عراق، سوریه، لبنان و یمن امکان‌پذیر نیست.
در عین حال ایران یک بازیگر منفرد نیست، ایران از طریق فرآیند آستانه و همچنین گفت‌وگوی روسیه ـ ایران ـ ترکیه، ظرفیت بالاتری برای تأثیرگذاری در ژئوپلیتیک خاورمیانه یافته است. همزمان ایران در حال همکاری فعال با چین است، قدرتی که به همراه روسیه درخواست‌های ایالات متحده را برای خروج از برجام رد کرده است.
توافق سال 2018 مبنی بر ایجاد منطقه آزاد تجاری موقت بین ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا، موضع ایران را به‌مثابه یکی از نقش‌آفرینان کلیدی در ژئوپلیتیک در حال تکامل اوراسیا تقویت کرد. ژئوپلیتیک رو به تکاملی که هدف آن دستیابی به آرایش و ترتیبی جدید در قاره در پایان هژمونی ایالات متحده و آشفتگی رو به فزونی در اتحادیه اروپایی است.
بنابراین به‌رغم خروج امریکا از برجام و پیگیری سیاست اعمال بیشترین فشار به تهران با هدف ویرانی اقتصاد ایران از سوی واشنگتن، ایران از طریق همکاری با روسیه، چین و هند، در حال ایفای نقشی کلیدی در مساعی معطوف به ایجاد نظم نوین منطقه‌ای در اوراسیا است. در چشم‌انداز بلندمدت، ژئوپلیتیک اوراسیا، احتمالاً حول محور ایده روسی «مشارکت اوراسیای بزرگ» تکامل خواهد یافت. ایده‌ای که هدف آن تحقق یک ائتلاف وسیع و سهل‌گیرانه مبتنی بر «همگرایی همگرایی‌ها» شامل اتحادیه اقتصادی اوراسیا، ابتکار یک کمربند ـ یک راه، آسه‌آن و سازمان همکاری
شانگهای است.
*معاون پژوهشی دانشگاه ملی تحقیقات دفاعی وزارت دفاع ارمنستان
مترجم: مهدی حسینی تقی‌آباد
منبع: روزنامه ایران / شماره: 7024، ۲۶ اسفند ۱۳۹۷
دریافت صفحه با کد QR