به مناسبت فرارسیدن میلاد حضرت عيسي ميسح كه تاريخ دقيق آن يكي از موارد اختلافي بين ارتدوكس ها و كاتوليك هاست، نوشتار پیش رو به بررسی دو مذهب كاتوليك و ارتدوكس در آئين مسيحيت پرداخته است.

دو مذهب كاتوليك و ارتدوكس در آئين مسيحيت از نظر تعداد پيروان و باورمندان در صدر مذاهب و فِرَق اين دين قرار دارند كه پيشينه ي جدايي و افتراق آن ها مقدّم بر تمام دسته بندي ها و انقسامات كيش مسيحيت است.

به سبب اكثريت شمار پيروان مذهب ارتدوكس در كشورهاي شرق اروپا از سويي و نقش تعيين كننده و هويت ساز مذاهب مسيحي در بسياري از اين كشورها ، آشنايي محققان و پژوهشگران اين حوزه با تاريخچه جدايي اين دو مذهب، ريشه هاي تاريخي اختلافات آن ها ، مباني اعتقادي و كلامي اين اختلافات و تفاوت هاي اين دو مذهب در مناسك و آئين هاي مذهبي در شناخت عميق تر و جامع تر از جوامع ديني كشورهاي حوزه مذكور موثر خواهد بود.

به بهانه سالروز ميلاد حضرت عيسي ميسح ( كه تاريخ دقيق آن يكي از موارد اختلافي بين ارتدوكس ها و كاتوليك هاست ) نوشتار ذيل تقديم علاقمندان مطالعات اروپاي شرقي مي شود .


► مروری تاریخی

ارتدوکس از نظر لغوی از ریشه یونانی ارتودوکسوس به معنی راست دینی و صاحب عقیده درست است و در عرف متون دینی به آن دسته از پیروان ادیان اطلاق می شود که در عقیده خود جازم بوده و در برابر هرگونه تحریف و بدعت مقاومت می کنند . ارتدوکس ها در هر دین و آئینی ، سنتی ترین گرایش ها و باورها را نمایندگی کرده و به طور اصولی در برابر اصلاح و تحول عقیدتی مقاومت می نمایند .

در جهان مسیحیت بر خلاف برخی که ریشه اصلی افتراق بین مذاهب مسیحی ارتدوکس و کاتولیک را اختلاف جغرافیایی / سیاسی می دانند ، بر اساس آموزه های اعتقادی این دو مذهب مسیحی می توان گفت ریشه اصلی انشعاب در آئین مسیحیت به بحث ها و مجادلات کلامی ای بر می گردد که بین متکلمین مسیحی در مورد ذات عیسی مسیح (ع) درگرفت.

یگانه گرایان ، تک جوهری ها یا مونوفیسیست ها گروهی از عالمان مسیحی بودند که ذات عیسی مسیح را کاملا خدایی و ربانی دانسته و هرگونه ماهیت غیرخدایی / انسانی برای مسیح را خروج از آموزه های اصلی مسیحیت می دانستند . این قرائت از آئین مسیحیت مبدا و منشا کلامی / اعتقادی افتراق بین دو مذهب کاتولیک و ارتدوکس است و بروز و سربازکردن جدی آن در شورای جهانی کلیساها در کالسدون (سال 451 میلادی ) به شکل گیری قرائت ارتدوکس از آئین مسیحیت منجر گردید و از این پس کلیساهای شرقی که مخالف قائل شدن دو ماهیت و جوهر خدایی / انسانی برای مسیح بودند با عنوان کلیساهای ارتدوکس شرقی از دیگر کلیساهای مسیحی منفک شدند . مهم ترین و شاخص ترین نمایندگان این قرائت از مسیحیت ارتدوکس های ارمنی که به مسیحیان گریگوری هم موسومند می باشند .

شایان ذکر است در این باور ، بین فرقه ها و مذاهب مختلف ارتدوکس هم تفاوت دیدگاه هایی وجود دارد و همچنان که ذکر شد ارتدکس ترین ( به معنای جزمی ترین ) باور ، در این زمینه از آن ارتدوکس های ارمنی یا همان مسیحیان گریگوری است .
البته دو پاره شدن امپراتوری رم به بخش های شرقی و غربی در سده پنجم میلادی و واقع شدن کلیسای رم در بخش غربی و کلیسای قسطنطنیه در بخش شرقی و ادعاهای هرکدام در خصوص حق خود برای رهبری کل کلیساهای جهان در تشدید این جدایی بی تاثیر نبوده و در شکل ساختارهای متفاوت دو کلیسا نمود پیدا کرده است .


► تفاوت های کلیساهای ارتدکس و کاتولیک

بین کلیساهای ارتدوکس و کاتولیک تفاوت های متعددی از نظر اعتقادی ، ساختار ، آداب و مراسم و ... وجود دارد که برخی از مهم ترین این اختلافات در بخش های ذیل احصاء و ارائه می شود:


1 – ایمان و عقل

کلیسای ارتدوکس از فلسفه و علم به عنوان دو ابزار مهم برای توصیف و توجیه باورهای خود بهره برداری می نماید در حالی که در مسیحیت کاتولیک ، اعتقادات بر مبنای علم و فلسفه قرار می گیرند . در آئین ارتدوکس پذیرش یا عدم پذیرش باورهای دینی توسط علم و فلسفه مبنای قضاوت درستی یا نادرستی این باورها نیست و باورهای دینی شانی بالاتر از گزاره های علمی / فلسفی دارند . یکی از ایرادات همیشگی کلیسای ارتدکس به کاتولیک ها در این زمینه ، مسائل دوران قرون وسطی و مقاومت و مخالفت کلیسای کاتولیک رم با نظریات جدید علمی در حوزه های فیزیک و نجوم بود که سایه سنگین آن تا اکنون نیز بر مسیحیت سنگینی می کند.


2– دکترین تحول و توسعه

مسیحیت ارتدوکس بر این اعتقاد نیست که آموزه های مسیحیت از عصری به زمانی دیگر تغییر می کند و بر این اساس معتقد است که آئین مسیحیت و اعتقادات آن دقیقا بر اساس آن چیزی است که در آغاز به حواریون تعلیم داده شده است و در سده های اول ، پنجم ، دهم و پانزدهم میلادی در شورای کلسیاهای ارتدوکس مورد تاکید قرار گرفته است . البته کلیسای ارتدوکس تغییرات بیرونی و ساختاری كليسا در طول تاریخ را می پذیرد ولی به هیچ تغییری در آموزه های دینی قائل نیست .

کلیسای کاتولیک اما نمی تواند هیچ یکریختی و انسجامی در باورهای مذهبی خود از ابتدا تا اکنون ارائه دهد و بر اساس دکترین تحول خود ، باورهای کلیسایی را بر اساس مقتضیات زمان قابل تغییر می داند . از این رو الهیات کاتولیک با توسعه و تکامل دانش بشری تحول و توسعه می یابد و بعضا به باورها و عقاید جدی کلامی نیز منجر می شود.


3 – خداوند

مسیحیت کاتولیک بر این باور است و این آموزه را ترویج می دهد که عقل آدمی می تواند وجود خداوند را اثبات نماید و بی نهایت بودن ، کامل بودن ، غیرجسمانی بودن و ... او را از دل گزاره های عقلانی اثبات نماید .

مسیحیت ارتدوکس اما بر این باور است که شناخت و درک خداوند در ذات و طبیعت آدمی است و از این طریق ما به وجود وی ایمان و اعتقاد پیدا می کنیم و بر این مبنا ، عقل آدمی بیش از آن چه خداوند در باره خود گفته است قادر به درک چیزی از او نیست.


4 – مسیح

دیدگاه های کلیسای کاتولیک رم و ارتدوکس شرقی در خصوص ماهیت مسیح و چگونگی تجسد خداوند در انسان از طریق مسیح متفاوت است .

بر اساس آموزه های مسیحیت ارتدوکس ، مسیح بر بالای صلیب ، زندگی خود را فدای انسان ها نمود . انسانی به نام مسیح ، خود را بر فراز صلیب قرار داد و فدای همه انسان ها شد . اما او با کالبدی انسانی از مرگ برخواهد خاست و مرگ توان فائق آمدن بر او را ندارد .

بر اساس آموزه های کاتولیک رم ، خداوند برای رضای عدالت و پاکی که به وسیله فرزند آدم مورد هجوم و آسیب قرار گرفته است به صورت انسان در قالب مسیح متجلی شده است و تنها او به عنوان ماهیتی خدایی / بشری می تواند بر این ظلم و ستم فائق آید.


5 – کلیسا

دیدگاه کلیسای کاتولیک رم و کلیسای ارتدوکس در باره کلیسا و سلسله مراتب روحانیت کلیسایی تفاوت زیادی با هم دارد . کلیسای کاتولیک رم معتقد است پاپ رهبر یگانه کلیساست و تالی تلو و جانشین سنت پیتر ( پطر قدیس ) است که شخصا توسط خداوند منصوب شده است .  کلیسای ارتدوکس شرقی اما همه روحانیون و کشیش ها را برابر می داند و صرف نظر از مرتبه و جایگاه علمی / روحانی شان ، روحانی را روحانی می داند و مقامی مقدس و ویژه برای وی قائل نیست.


6 –قوانین مقدس (شریعت)

برای مسیحیت کاتولیک رم ، قوانین شریعت ، یک رویّه ، دستور و قاعده برای اداره کلیساست. این قوانین توسط حواریون ، پدران روحانی و شوراهای محلی و جهانی کلیساها وضع شده است . فقط کشیش ، به عنوان رهبر کلیسا ، باید آن ها را اجرا کند . او در به کارگیری و اجرای آن ها می توان سخت گیرانه عمل کند یا با مدارا و تسامح.

در مسیحیت ارتدوکس اما قوانین شریعت نه به عنوان دستور العمل ها و قواعدی برای تنظیم روابط انسانی یا محافظت از حقوق آن ها که به عنوان ابزاری برای شکل دادن و ایجاد انسانی جدید یا مخلوقی جدید از طریق اطاعت و فرمانبرداری از اوامر الهی شناخته می شود . آن ها آموزش دهنده تقوا و ایجاد کننده تقدس و معنویت اند . از این روست که بر خلاف مسیحیت کاتولیک که در آن قوانین شریعت با گذشت زمان قابل حذف ، تغییر و اصلاح می باشند ، در مسیحیت ارتدوکس هیچ قانون شریعت کنار گذاشته نمی شود و حداکثر قوانینی جدید بسته به برخی مقتضیات به مجموعه شرایع پیشین افزوده می شود.


7 – آموزه ها و نمادهای رمزی

بین مسیحیت ارتدوکس و کاتولیک رم در خصوص مفاهیم رمزی آئین مسیحیت از قبیل تثلیث ، عشای ربانی ، تعمید ، ، اقرار ، ریاضت و ... تفاوت های زیادی وجود دارد که تفصیل آن در این مختصر نمی گنجد.


8 – طبیعت آدمیان


کلیسای ارتدوکس و کاتولیک در خصوص طبیعت و ذات انسان نیز با یکدیگر اختلاف دیدگاه دارند . کاتولیک ها بر این باورند که آدم و حوا در برابر خداوند نافرمانی کردند . این نافرمانی و گناه به همه نسل آن ها تسری یافته است و انسان های امروزی مسئول "گناه آغازین" اند . ارتدوکس ها بر این باورند وقتی آدم در برابر خداوند نافرمانی کرد مرگ را به جهان معرفی کرد و جاودانگی انسان را از بین برد . از آن پس ، نسل آدم وارث مرگ شد و حیاتش مقدّر و محدود گشت و این سزای نافرمانی اولیه آدم بود که تا پایان جهان دامنگیر نسل او خواهد بود.


9 – مریم مقدس

هر دو مذهب ارتدوکس و کاتولیک ، مریم مقدس را به عنوان مادر خداوند و مریم باکره می شناسند .اختلاف آن ها در خصوص تئوری معصومیت مریم باکره که توسط کلیسای کاتولیک ارائه شده است می باشد . ارتدکس ها بر خلاف کاتولیک ها که معتقدند ذات مریم باکره ذاتی معصوم و فرا انسانی بوده است ، بر این باورند که برای روح القدس امکان این که در نهاد زنی پاک از ابناء بشر و فرزندان آدم حلول نماید وجود دارد و این امر منافاتی با مادر خداوند بودن مریم باکره ندارد.


10 – شمایل ها

شمایل ها نقش های هنری از مسیح ، مریم مقدس و حواریون و قدیس ها هستند که در مسیحیت جایگاه ویژه ای دارند . در هیچ کدام از مذاهب مسیحی شمایلی از خدای پدر وجود ندارد چرا که او دیده شدنی نسیت.

شمایل ها در مسیحیت پدیده هایی فراتر از نقش ها و تصاویر مقدس اند و در خصوص آن ها مباحث کلامی و اعتقادی بسیاری در گرفته است که در این خصوص نیز اختلاف دیدگاه های بسیاری بین کاتولیک ها و ارتدوکس ها وجود دارد.


11 – دیگر تفاوت ها

ارتدوکس ها هیچگاه روز شنبه یا یکشنبه روزه نمی گیرند در حالی که برای کاتولیک ها این محدودیت ها وجود ندارد .
ارتدوکس ها هیچگاه روز شنبه برای عبادت زانو نمی زنند در حالی که کاتولیک ها در انجام این کار منعی ندارند .
روحانیون ارتدوکس قبل از انتصاب به مقام روحانی می توانند ازدواج کنند ولی در کلیسای کاتولیک روحانیون اساسا حق ازدواج ندارند .
عبادت در کلیسای ارتدوکس به سمت شرق انجام می شود در حالی که در کلیسای کاتولیک الزامی به این امر نیست .
نان در مراسم عشای ربانی ارتدوکس ها از خمیر برآمده است ولی در کلیسای کاتولیک از خمیر برنیامده است .
در کلیسای ارتدوکس ، خون و جسم عیسی مسیح از طریق مراسم عشای ربانی دریافت می شود ولی در کلیسای ارتدوکس فقط نان به عنوان نماد جسم عیسی مسیح دریافت می شود .
در کلیسای ارتدکس رده بندی و رتبه گذاری بین راهبان وجود ندارد در حالی که در کلیسای کاتولیک راهبان دارای رتبه و درجه اند .
روحانیون ارتدوکس ملزم به گذاشتن ریش هستند در حالی که روحانیون کاتولیک معمولا ریش ندارند . 
علاوه بر آن چه ذکر شد اختلافات جزئی در مراسم ، آداب و رسوم و تشریفات کلیساهای ارتدوکس و کاتولیک وجود دارد  که بسیاری از آن ها به زمینه های فرهنگی ، قومی ، ملی و جغرافیایی بر می گردد و در این نوشته از ذکر آن ها خودداری شده است .

 
*رئيس اداره اروپاي شرقي سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامي
منبع: دیدبان روسیه