روابط ایران و روسیه با پیشینه ای بسیار، همیشه محمل نظرات و دیدگاه‌های متعدد و بعضا متضاد بوده است. گواهی تاریخ از این روابط آمیخته ای از حس مثبت و منفی است. همانطور که نمی توان زخم‌های جنگ‌های این دو کشور را از یاد برد البته که نمی توان همکاری‌های مختلف صنعتی، اقتصادی و بین المللی آنها را نیز کتمان کرد.
در دوران حاضر نیز علی رغم همکاری‌های بین المللی، بخصوص بعد از حوادث تروریستی خاورمیانه و اتحاد ناگزیر دو طرف برای مبارزه با تروریسم که همراه با ارائه امتیازات ویزه ژئواستراتژیک نظامی به طرف روسی مانند اجازه استفاده از پایگاه هوایی نوژه بوده است، هستند کسانی که فکر می‌کنند روسیه منافع خاص خود را در سوریه دنبال می‌کند و توانسته به اهدافی که در سوریه داشت برسد و از این پس، روسیه وارد معامله با امریکا و حتی اسرائیل خواهد شد.
ولی به نظر می‌رسد دو طرف با قرار گرفتن در یک جبهه تحریم اقتصادی از طرف غرب و بخصوص امریکا به فکر توسعه همکاری‌های اقتصادی-صنعتی هستند که همراه با همکاری‌های بین المللی بتوانند با پوشش دادن نقاط ضعف اقتصادی شان عرصه همکاری‌های دو جانبه را با گزینه‌های متعدد تحکیم و ثبات بیشتری ببخشند. شاهد این مدعای برگزاری منظم کمیسیون‌های مشترک اقتصادی دو کشور و توافقات متعددی است که در سایه این تلاش‌های مستمر در دیدارهای روسای جمهور دو کشور به تایید و امضا رسیده است.
در دیدار اخیر پوتین و روحانی نیز در شهر مسکو، شاهد گفتگوهای مثبت و آینده نگرانه ای در حوزه‌های مختلف همکاری‌های اقتصادی-سیاسی بودیم که در قالب بیانیه مشترک "پیش به سوی همکاری‌های جامع راهبردی" منعکس گردید. همچنین روسای جمهور دو کشور با تمجید از تلاش‌های کمیسیون‌های مشترک اقتصادی اهمیت تحقق کامل «نقشه راه اجرای پروژه‌های همکاری ایران و روسیه در زمینه تجاری و صنعتی برای سال‌های 2016 لغایت 2020 میلادی» را مورد تاکید قرار دادند. در سفر روحانی به مسکو همکاری‌های متعددی میان دو کشور به تأیید رسید که از جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- موافقتنامه بین دولت جمهوری اسلامی ایران و دولت فدراسیون روسیه در خصوص ارایه اعتبار دولتی صادرات به دولت جمهوری اسلامی ایران جهت تامین مالی ساخت نیروگاه حرارتی؛
- موافقتنامه بین دولت جمهوری اسلامی ایران و دولت فدراسیون روسیه در مورد ارایه اعتبار دولتی صادرات جهت تامین مالی برقی کردن خط ریلی گرمسار - اینچه برون؛
- تاکید بر اتمام هر چه سریعتر مذاکرات درمورد انعقاد موافقتنامه موقت بین جمهوری اسلامی ایران و کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اورآسیا که باعث آمادگی برای ایجاد منطقه تجارت آزاد می‌شود؛
- همکاری در زمینه انرژی اتمی و اهمیت اجرای متوالی پروژه ساخت واحدهای دوم و سوم نیروگاه بوشهر؛
- گسترش همکاری در زمینه نفت و گاز، بویژه اجرای پروژه‌های مشترک در زمینه اکتشاف، استخراج، انتقال تکنولوژی، حمل مواد خام هیدروکربور، سوآپ از جمله به کشورهای ثالث و همچنین ایجاد زیرساخت‌های جانبی در ایران؛
- ضرورت همکاری گسترده تر بین بانکها از جمله بانک‌های مرکزی دو کشور و همچنین اهمیت استفاده از ارزهای ملی در مراودات تجاری دوجانبه؛
- تاکید برنقش مهم مسیرهای بین المللی ترانزیت در توسعه همکاری دوجانبه و چند جانبه تجاری و اقتصادی و تمایل ویژه جهت اجرای پروژه «کریدور حمل و نقل شمال – جنوب» با اتصال خطوط آهن از طریق خط آهن قزوین – رشت – آستارا؛
- توجه ویژه ای به انجام اقدامات لازم جهت افزایش گردش متقابل محصولات کشاورزی و غذایی، دسترسی تولیدات با منشاء حیوانی و گیاهی به بازارهای دو کشور به شرط تامین ایمنی آن.
منطقه آزاد ارس و پتانسیل‌های آن برای توسعه همکاری‌های اقتصادی ایران و روسیه
شاید در کل ایران منطقه ای گویاتر از شمالغرب ایران بخصوص شهر جلفا به عنوان محدوده مرکزی منطقه آزاد تجاری-صنعتی ارس برای مرور تاریخ پر فراز و نشیب روابط ایران و روسیه وجود نداشته باشد. چون همانطور که پل آهنی روی رودخانه ارس و خط ریلی برقی جلفا –تبریز یادآور همکاری‌های زیرساختی روسیه با ایران است. آرامگاه سه ژاندارم شهید در جوار پل آهنی که در یورش شهریور 1320 شمسی قوای روس به ایران شهید شدند نیز یادگاری تلخ از همسایگی ایران با روس‌هاست.
در عین حال منطقه آزاد ارس می‌تواند محیط آماده ای برای همکاری‌های اقتصادی دو جانبه و چند جانبه ایران با روسیه و کشورهای قفقاز جنوبی باشد. ارس با 51000 هکتار، وسعت با تکیه بر آمادگی کامل زیرساخت‌های سرمایه گذاری (آب،برق،گاز در کنار توسعه راه‌های مواصلاتی)، همانطور که یکی از سرمایه گذاران ترکیه ای در دیدار از منطقه آزاد ارس عنوان کرده است، مانند کیک آماده ای است که هر کشوری دوست دارد سهم قابل توجهی از آن را نصیب خود کند.
در کنار آمادگی‌های زیرساختی، این منطقه مهم اقتصادی ایران دارای طرح جامع توسعه در حوزه‌های صنعتی، کشاورزی، تجاری، ترانزیتی و گردشگری است که می‌توان گفت ستون فقرات این شاکله را صنعت با داشتن سهم 59 درصدی سرمایه گذاری در چهار فاز صنعتی: سنگین‌هایتک، سبک و فرآوری محصولات کشاورزی از بیش از 8 کشورِ منطقه و جهان به خود اختصاص داده است.
در کنار بخش صنعت، کشاورزی منطقه با برخورداری از دشت‌های چند هزار هکتاری باغی کاملا مکانیزه گردیان،گلفرج، اراضی پایاب سد خدآفرین و فاز گلخانه ای چند صد هکتاری، دومین سهم را در ساختار اقتصادی ارس دارد. همچنین این منطقه با داشتن مراکز تجاری مدرن، تفریحگاه‌های تازه تاسیس، اماکن گردشگری تاریخی-طبیعی بسیار زیبا؛ سالانه شاهد حضور میلیون‌ها گردشگر ایرانی و غیر ایرانی است و در ایام نوروز سال 1396 ارس بیشترین سهم گردشگران نوروزی را در شمالغرب ایران به خود اختصاص داد.
در کنار همه اینها، شهر جلفا با راه اندازی اولین قطار برقی کشور در مسیر جلفا-تبریز، توسط روس‌ها از سال‌های بسیار دور یکی از مهم ترین مراکز گمرکی ایران بوده است و در سال‌های جنگ ایران و عراق با دور بودن از صحنه جنگ و دسترسی هواپیما‌های عراقی بیشترین سهم را در تامین نیازمندی‌های وارداتی ایران داشت. هر چند که بعد از وقوع جنگ خسارت بار قره باغ و مسدود شدن مسیر ترانزیت ریلی، خط آهن جلفا محدود به داخل سرزمین ایران شده است، با این حال احیای این خط در سمت ایران که با پروژه خط آهن جلفا-نوردوز-اصلاندوز پیگیری می‌شود و مراحل مطالعاتی آن در سازمان منطقه آزاد ارس پایان یافته در کنار دو بانده کردن مسیر زمینی جلفا-نوردوز امیدواری‌ها به احیای نقش ترانزیتی منطقه آزاد ارس را بیش از گذشته نموده است.
زمینه‌های همکاری‌های اقتصادی ایران و روسیه در منطقه آزاد ارس
صنعت:
همانطور که اشاره گردید صنعت بیشترین سهم را از اقتصاد ارس دارد. در حوزه‌های صنعتی ایران و روسیه در سال‌های اخیر به موارد زیادی در قالب همکاری برای تولید مشترک رسیده اند که منطقه آزاد ارس می‌تواند بهترین جای ممکن برای عملیاتی کردن آن موارد باشد. به نوشته «وبگاه هوانوردی روسیه»، شرکت بالگردسازی روسیه از مونتاژ بالگردهای غیرنظامی سبک در ایران خبر داده بود. از نظر پیشینه صنعتی، وجود نیروی انسانی ماهر و صنعتی، زیر ساخت‌های سرمایه گذاری صنعتی و مهم تر از همه امنیت سرمایه گذاری منطقه آزاد ارس می‌تواند بهترین انتخاب برای چنین کاری باشد و یا همکاری‌های مربوط به فناوری‌های اطلاعات که در کنار یکی از معدود فیبرهای نوری کشور که از شهر جلفا می‌گذرد، مناسب ترین امکان برای توسعه همکاری‌ها بر بستر آی تی فراهم است. مورد دیگر ساخت ادوات و ماشین آلات کشاورزی نظیر کمباین‌های روسی در منطقه آزاد ارس است. همچنین خودروهای روسی در سال‌های اخیر با ورودشان به منطقه آزاد ارس در سایه شرایط آسان واردات ماشین‌های خارجی به این منطقه طرفداران ویژه‌ای پیدا کرده‌اند که آنها را از نظر قیمت و کیفیت بسیار مناسب ارزیابی می‌کنند.
کشاورزی:
در زمینه کشاورزی در آینده نزدیک به گفته کارشناسان، منطقه آزاد ارس قادر خواهد بود بیش از 100 هزار تن انواع میوه‌های گرمسیری هسته دار(زردآلو،آلوچه، هلو، شلیل) و محصولات گلخانه ای(خیار، گوجه فرنگی، فلفل دلمه ای) را در فاز‌های کشاورزی متعدد خود تولید کند. بازار پر مصرف روسیه بهترین گزینه برای فرآوری و صادرات این محصولات با مشارکت شرکت‌های روسی می‌باشد. البته در حال حاضر نیز بزرگترین گلخانه فوق مکانیزه ایران در منطقه آزاد ارس در بیش چندین هکتار، در حال تولید محصول و صادرات به روسیه است.
ترانزیت:
در حوزه ترانزیتی علاوه بر انتظاری که از طرف روسی برای احیای خط ریلی سابق وجود دارد همانطور که شرکت‌های روسی در زیرساخت‌های اروپا و حوزه CIS سرمایه گذاری چند صد میلیارد دلاری کرده‌اند و ترانزیت انرژی و تجارت از اهمیت بالایی برای آنها دارد همچنین می‌توانند خط ریلی جلفا-نورودز –اصلاندوز را هم مورد مطالعه جهت سرمایه گذاری مشترک قرار دهند. مطمئنا در این صورت واگن‌های پر از محصولات کشاورزی از منطقه آزاد ارس و دشت‌های حاصلخیر مغان براحتی و سهولت روانه بازارهای روسیه خواهد شد و بالعکس کالاهای روسی به مقاصد داخل ایران یا مناطق پیرامونی به منطقه آزاد ارس برای دپو و پخش می‌آید.
منطقه آزاد مشترک در مرز ایران-ارمنستان با اتحادیه گمرکی اوراسیا ماحصل همکاری‌های دو جانبه
همانطور که در توافقات اخیر نیز به آن اشاره شده، موضوع ایجاد منطقه آزاد مشترک با ایران توسط اتحادیه گمرکی اوراسیا در مرز ایران-ارمنستان مورد درخواست همگانی است. این منطقه که باز در حوزه منطقه ازاد ارس قرار خواهد گرفت می‌تواند تکمیل کننده همکاری‌های دو جانبه روسیه و ایران مخصوصا در مورد شریک منطقه ای روسیه یعنی ارمنستان باشد. کشوری که روسیه برای توسعه و استحکام اقتصادی آن سخت نیازمند است تا یگانه پایگاه سنتی خود در منطقه قفقاز جنوبی را به خاطر شورش‌های اقتصادی-اجتماعی از دست ندهد.
در صورت همکاری مشترک ایران و روسیه در منطقه آزاد ارس نه تنها ارمنستان می‌تواند به بازار مصرف بزرگی دست یابد و بخصوص توریست‌های ایرانی را به خود جذب کند بلکه می‌تواند از قبل همکاری‌های تجاری-صنعتی ایران و روسیه نیازمندی‌های اقتصادی –تجاری و ترانزیتی خود را نیز بدست بیاورد. همچنین وجود بانک‌های ایرانی و روسیه در منطقه آزاد مشترک می‌تواند تسهیل کننده همکاری‌های اقتصادی دو جانبه در قالب تاسیس یک بانک مشترک با استفاده از قوانین مناطق آزاد ایران باشد.
در پایان باید گفت بیش از ایران لازم است روسیه نیز اراده خود را برای گسترش همکاری مخصوصا در حوزه همکاری‌های اقتصادی و صنعتی نشان دهد. همه می‌دانیم که احتمالا اساسی ترین عاملی که باعث شد رئیس جمهور روسیه درخواست‌های پنهان و آشکار اردوغان، رئیس جمهور ترکیه را بی پاسخ نگذارد، حجم همکاری‌های اقتصادی و تجاری بین دو کشور بود. واقعیتی که توانست بر بسیاری از علامت سوال‌ها پاسخ‌های قانع کننده بدهد و حتی از وقوع پاره‌ای اتفاقات سخت نیز در روابط ترکیه و روسیه جلوگیری کرد. بنابراین اگر می‌خواهیم استخوان بندی روابط دو جانبه استحکام بیشتری داشته باشد باید همکاری‌های اقتصادی میان دو کشور گسترش بیشتری پیدا کند. این اصل تنها اصلی بود که اتحادیه اروپا را از همکاری در حوزه زغال سنگ به پول مشترک رساند.
*کارشناس امور بین الملل روابط عمومی منطقه آزاد ارس
منبع: ایراس
دریافت صفحه با کد QR