فروپاشی شوروی مهم‌ترین تحول بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در نظام بین الملل بود که نظم جهانی جدیدی را ایجاد کرد و به دوران رقابت های ابرقدرت ها در دوران جنگ سرد خاتمه داد.  در نتیجه این تحول، با استقلال جمهوری های خودمختار در همسایگی ایران ، بازیگران جدیدی وارد عرصه بین الملل شدند و جهان چند قطبی قوام گرفت. در آن مقطع ایران با قدری تاخیر نسبت به استقلال کشورهای اتحاد شوروی واکنش نشان داد و پس از اینکه چند کشور دیگر مثل ترکیه، استقلال این کشورها را به رسمیت شناختند، اقدام مشابه از سوی ایران انجام شد. احتمالا یکی از دلایل تاخیر، روابط خوب ایران با اتحاد جماهیر شوروی بود و برخی از سیاسیون تصور می کردند که شناسایی استقلال این کشورها، ممکن است موجب نارضایتی مسکو و سردی روابط شود. شاید هنوز باور نکرده بودیم که نظام سیاسی شوروی دچار فروپاشی شده است. در آن زمان دو نگرش وجود داشت یکی اینکه فروپاشی شوروی برای ایران یک تهدید است و دیگر اینکه وضعیت جدید برای ایران یک فرصت تلقی می شود و در نهایت، نظر غالب این شد که وضعیت جدید برای ایران می تواند فرصت های فراوانی ایجاد کند.
در زمان فروپاشی شوروی، وضعیت ایران در منطقه نسبت به دهه قبل از آن بسیار بهتر بود؛ صدام یعنی دشمن ایران به دلیل حمله به کویت، در وضعیت خوبی قرار نداشت و  پیش بینی حضرت امام خمینی(ره) درباره‌ فروپاشی کمونیسم هم به حقیقت پیوسته بود.
با توجه به تاخیر اولیه در پذیرش استقلال کشورهای همسایه، سیاست ایران در آن سال‌ها معقولانه بود. سعی کردیم با این کشورها دوست باشیم، به آن ها کمک کنیم و تجارب خود را با دوستان جدید در میان بگذاریم . ایران تلاش کرد که این کشورها سریع‌تر به سازمان همکاری اقتصادی(اکو) و سازمان همکاری اسلامی بپیوندند که این اتفاق مورد استقبال اکثر جمهوری های تازه تاسیس قرار گرفت. بعد از فروپاشی شوروی،  انتظار مردم کشورهای جدید در آسیای مرکزی و قفقاز، از ایران بسیار بالا بود  و ما به خصوص در زمینه اقتصادی می توانستیم همچون ترکیه، از این فرصت استفاده کنیم، تجار ما موفق عمل کنند و صادرات ایران به خوبی به این مناطق معرفی شود.
در زمینه‌ سیاسی و به خصوص استقرار صلح  ثبات در منطقه اقدامات خوبی انجام شد ، ایران و روسیه بین دولت تاجیکستان و نهضت اسلامی میانجیگری کردند و این این امر باعث ثبات تاجیکستان و تقویت موقعیت اسلام‌گرایان شد. در واقع ایران نقش تاثیرگذاری در ایجاد صلح و آرامش در تاجیکستان پس از شروع جنگ داخلی در این کشور داشت. در قفقاز، با میانجیگری ایران مناقشه قره باغ تا مرحله امضای موافقتنامه صلح هم رسید و  ایران به مردم مسلمان جمهوری آذربایجان و به خصوص نخجوان در زمان جنگ با ارمنستان و دوره قحطی، کمک های زیادی کرد که هنوز یاد آن ها در خاطر مردم جمهوری آذربایجان زنده است.
البته ایران یک کشور مذهبی، انقلابی و دارای ایدئولوژی بود و کشورهای جدید دارای نظام لائیک یا غیر مذهبی بودند و در این کشورها، ناسیونالیسم و ملی‌گرایی اهمیت زیادی داشت. برخی از این کشورها از صدور اسلام سیاسی به کشور خود نگران بودند. بنابراین لازم بود اعتماد این کشورها را جلب کرده و فرصت سازی کنیم. در عین حال دشمنان ما هم بیکار نبودند و تبلیغات مستمر کشورهای ثالث همچون آمریکا و رژیم اسرائیل و بزرگنمائی تهدیدات مذهبی و تمدنی از سوی ایران و همچنین تهدید پان ترکیسم و پان آذریسم ، موجب بروز سوء تفاهم شد. به دلیل تعدد نهادهای تصمیم‌گیرنده به عنوان نقطه ضعف دستگاه دیپلماسی،این وضعیت ، مدیریت نگردید و فضا را برای حضور و فعالیت دشمنان ما مثل آمریکا و اسرائیل فراهم کرد.
اما امروز بعد از بیست و پنج سال از تشکیل کشورهای مستقل مشترک المنافع ، وضعیت تغییر کرده، ایران با اکثر کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز رابطه دوستانه و مبتنی بر اعتماد دارد و به دلیل رویکردهای مداخله جویانه غرب و بخصوص آمریکا در این منطقه، فضای مناسبی برای استفاده از فرصت ها و ظرفیت های منطقه ای وجود دارد. امروز روابط ایران با کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز دارای ظرفیت های بیشماری است که بخشی از آن ها در سفر آقای روحانی رئیس جمهور به کشورهای منطقه و همکاری‌های سه جانبه روسیه، ایران و آذربایجان شناسائی و عملیاتی گردید روابط سه جانبه میان ایران، روسیه و آذربایجان در حال تقویت است تا جایی که در چهار سال اخیر روسای جمهور دو کشور ده بار با هم ملاقات کرده‌اند.
در این مقطع باید استفاده از فرصت در حوزه های انرژی، حمل و نقل، تجارت و گردشگری با قید اولویت در دستور کار نظام قرار گیرد. جمهوری‌های آسیای میانه در یک سیستم متمرکز تصمیم گیری قرار دارند، در صورت تنظیم رابطه خوب ایران با  هریک از این کشورها، به صورت خودکار، رابطه ایران با بقیه کشورها تنظیم خواهد شد. تبادل انرژی، از جمله صادرات گاز از ایران به این کشورها و واردات برق به ایران ، اقدامی مهم می باشد . برخی از کشورهای این حوزه، دارای معادن، نفت و گاز و به خصوص اورانیوم هستند. ایران در زمینه تنظیم بازار نفت و گاز، تعیین قیمت نفت و فعالیت‌های فنی و آموزشی می‌تواند همکاری مفیدی با این کشورها داشته باشد. برای مثال همراهی قزاقستان و روسیه با اوپک به عنوان کشورهای غیر عضو، موجب شد تا ایران بتواند در کاهش تولید نفت و بالا بردن قیمت سهیم باشد.
در زمینه همکاری های منطقه ای هم باید به فکر تقویت حضور در سازمان های بین المللی و حضور فعال در اوراسیا باشیم. کشورهای آسیای میانه عضو سازمان همکاری های منطقه ای (اکو) هستند و ایران هم می تواند اهداف مشترکی را برای توسعه همکاری های منطقه ای و اقتصادی را باکمک این کشورها دنبال کند و به نتیجه برساند، نکته دیگر عضویت این کشورها در جنبش عدم تعهد است و در رابطه با مواضع ایران در مورد استفاده صلح آمیز از انرژی هسته ای این کشورها از ما دفاع کرده اند. در حوزه تمدنی هم، موارد مشترک فرهنگی متعددی با این کشورها داریم. برای مثال شخصیت های مثل ابوعلی سینا، نظامی گنجوی،خوارزمی، بیرونی و فارابی از مواریث مشترک ایران و کشورهای منطقه بوده و همکاری های فرهنگی می تواند پشتوانه مناسبات سیاسی باشد. جدا از مباحث فرهنگی در موارد امنیتی با توجه به نگرانی اغلب کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز از تروریسم، افراط‌گرایی و گروههای تکفیری می توانیم همکاری مفیدی را با این کشورها برای مقابله با این معضل مهم منطقه ای داشته باشیم.
نکته آخر اینکه سرعت تحولات در کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز بسیار زیاد است و برای تنظیم سرعت، باید شناخت خود نسبت به کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز را  تقویت کرده و به روز نمائیم. هنوز هم در برخی از مراکز تصمیم گیری، اطلاعات موجود نسبت به تحولات آسیای مرکزی به روز نیست و اتکا به اطلاعات رسانه‌ای و آرشیوی ، نقش تحقیقات میدانی را به حاشیه برده است.
برگزاری همایش بین المللی آسیای مرکزی و قفقاز که قرار است در اوایل آبان از سوی دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی برگزار شود، فرصت مناسبی برای اطلاع از آخرین تحولات و برنامه ریزی برای همکاری های آتی در این حوزه خواهد بود.

* این یادداشت نخست، در تاریخ شانزده مهر 1394 در روزنامه جام جم منتشر شد.