چرا مهاجران آسیای مرکزی شروع به کشتن مردم بی‌دفاع در شهرهای کشورهای مختلف کرده‌اند؟ کارشناسان مرکز اتحادیه تحلیلی سازمان پیمان امنیت دسته‌جمعی و متخصصان انستیتوی دولتی روابط بین‌الملل مسکو (دانشگاه مگیمو (MGIMO)) تلاش کرده‌اند تا به این سوال پاسخ دهند. در این گزارش در خصوص رشد مهاجران و مهاجرت از مناطقی که بیشترین خطر را از سوی جریان‌های افراط‌گرا متوجه آنان است و استفاده گروه‌های تروریستی از این روند برای برنامه‌ریزی حملات‌شان، تحلیل‌هایی ارائه شده است.

سه عملیات تروریستی ـ سه مهاجر از آسیای مرکزی

عملیات تروریستی که 7 آوریل 2017 در پایتخت سوئد رخ داد، سومین عملیات تروریستی خونینی بود که از ابتدای سال 2017 انجام شده و یک مهاجر از آسیای مرکزی مجری آن بود. مظنون اصلی عملیات تروریستی در سن‌پترزبورگ روسیه، اکبرجان جلیلوف نیز اگر چه شهروند روسیه بود ولی در شهر اوش قرقیزستان متولد شده بود.
بعد از تیراندازی مرگبار در کلوب شبانه رینا (Reina) در استانبول هم یک شهروند ازبکستانی به نام عبدالقدیر ماشاریپوف به‌عنوان مظنون اصلی بازداشت شد.
در تمام موارد ذکر شده رد پای اسلام افراطی دیده می‌شود ولی گروه تروریستی داعش فقط مسئولیت حمله در استانبول را بر عهده گرفت. ارتباط داعش با مجریان عملیات تروریستی در سن‌پترزبورگ روسیه و استکهلم سوئد هنوز ثابت نشده است. سازمان‌های امنیتی معتقدند که این افراد ممکن است به‌صورت مستقل و فقط به‌دلیل تمایل به این گروه تروریستی دست به این عملیات‌ها زده باشند.
داعش در چند سال اخیر به‌شدت شهروندان ازبکستان، قرقیزستان، قزاقستان و تاجیکستان را به‌سمت خود جذب کرده است.

دعوت به ایجاد دنیایی جدید

دلیل گرایش شهروندان آسیای مرکزی به داعش، مشکلات داخلی فراوان این کشورها است. فقر، کم‌سوادی دینی، شکاف اجتماعی و بحران‌های قومیتی همه از عواملی هستند که سبب شده‌اند، قشر جوان کشورهای آسیای مرکزی (به‌خصوص ازبکستان) به هدفی مناسب برای مبلغین داعش که روانشناسانی ماهر هستند، تبدیل شوند.
عواملی که در بالا ذکر شد در کنار بی‌دفاع بودن و عدم اعتماد به سازمان‌های امنیتی روسیه سبب شده است تا مهاجرین کاری که از آسیای مرکزی به روسیه آمده‌اند نیز به اهدافی ایده‌آل برای مراکز جذب داعش در روسیه تبدیل شوند.
اگر تا دیروز، مبلغین افراط‌گرایی از شهروندان آسیای مرکزی می‌خواستند تا جنگیدن را بیاموزند، پول دربیاورند و وقتی به خانه برمی‌گردند؛ رژیم‌های شیطانی را در کشورهای خودشان سرنگون کنند، حالا داعش از شهروندان آسیای مرکزی می‌خواهد تا با خانواده به سرزمین‌های تحت سلطه‌اش بیایند و از «خلافت» دفاع نمایند.
مبلغین داعش برای ایجاد جاذبه و کشش به سمت خود از تبلیغ ایده «ساخت حکومت عدالت» و «رعایت ارزش‌های دینی و خانوادگی» استفاده می‌کنند. آنها در تبلیغات خود، «حکومت اسلامی» را جهانی ایده‌آل می‌نمایانند که در آن دروغ و فریب جایی ندارد و هر کسی به حق خود می‌رسد. یکی دیگر از شگردهای داعش برای جذب افراد، «آشنایی‌های عاشقانه» است. برای مثال دخترها در شبکه‌های اجتماعی با پسرها آشنا می‌شوند و پسرها را برای سفر ترغیب کرده و قول ازدواج و کار می‌دهند. دقیقا همین نقشه برای دخترها هم اجرا می‌شود؛ البته این نقشه فقط مختص آسیای مرکزی نیست و حتی در روسیه نیز اجرا می‌شود. (ماجرای واروارا کاراولوا، دختر روسی که عاشق یک داعشی شده بود، بسیار معروف است).
مذهبیون افراطی نیز از اهداف مناسب داعش هستند. مثلا گلمراد حلیم‌اف، فرمانده سابق نیروهای ویژه تاجیکستان جزو همین افراد بود که در بهار 2015 از طریق اینترنت جذب داعش شد و به وزارت جنگ این گروه رسید.
مساله جذب اینترنتی در بین کشورهای آسیای مرکزی در تاجیکستان بسیار حاد است و بر اساس آمار موجود، سایت‌های دارای مضامین افراطی برای 80 درصد کاربران در دسترس است.

شبکه‌های اجتماعی ـ میدان جنگ جدید

Vkontakte, Youtube, Telegram, WhatsApp، Viber عرصه‌های جدید جنگ هستند. تروریست‌ها از این شبکه‌های اجتماعی برای حمله به سراسر دنیا استفاده می‌کنند. مبلغین گروه‌های تروریستی از انواع روش‌ها برای رسیدن به اهداف خود استفاده می‌کنند. برای مثال ممکن است کتاب‌های ممنوع را به‌صورت صوتی یا تصویری منتشر کنند.  تروریست‌ها در چنین منابعی به‌شکلی ایده‌آل نمایش داده می‌شوند و اشخاصی نمایانده می‌شوند که شایسته تقلید هستند. شایع‌ترین نوع منابع افراطی گروه‌های تروریستی دعاهایی است که به‌صورت صوتی پخش می‌شوند.
در این روش، تروریست‌ها دعاهایی که بسیار معروفند و برای تمام مسلمانان آشنا هستند را با حفظ چارچوب با مطالبی که آکنده از دعوت به حمله و کشتار است، بازنویسی می‌کنند. حجم انبوهی از مطالب با مضامین افراطی در سرورهای GoogleDrive یا «یاندکس دیسک» ذخیره شده است و از این سرورها به راحتی در شبکه‌های اجتماعی بارگذاری می‌شود. یک حساب کاربری بسته می‌شود ولی روند مذکور از یک حساب کاربری دیگر ادامه پیدا می‌کند.

برنامه‌ریزی داعش برای آسیای مرکزی؟

دسامبر 2015 از کشورهای آسیای مرکزی بیش از 2000 نفر به عراق و سوریه رفته بودند. بیشتر جنگجوها از ازبکستان و قرقیزستان بودند (هر کشور 500 نفر) قزاقستان، ترکمنستان و تاجیکستان (هر کشور 360-380 نفر).
امروز اما اطلاعات دقیقی از شمار شهروندان آسیای مرکزی که در سوریه و عراق در حال جنگیدن هستند وجود ندارد، ولی با توجه به سرعت رشد پیوستن شهروندان آسیای مرکزی به داعش می‌توان تخمین زد که برای مثال شمار تاجیک‌های داعش ظرف دو سال از 380 نفر به 1000 نفر افزایش یافته است.
به گفته کارشناس و روحانی قرقیزی، قدیر مالیکوف، داعش 70 میلیون دلار برای پیشبرد اهداف خود در آسیای مرکزی هزینه کرده است.
کارشناسان معتقدند که هدف داعش از ایجاد ولایت خود در افغانستان، نفوذ به آسیای مرکزی در آینده است. وجود شمار زیادی اردوگاه تمرینی و تراکم بالای گروه‌های افراطی در امتداد مرزهای ترکمنستان و تاجیکستان نیز موید همین امر است.
شهروندان آسیای مرکزی در خاورمیانه فقط برای داعش نمی‌جنگند بلکه در سایر گروه‌های تروریستی مانند جبهه النصره، جیش‌المهاجرین و جماعت سیف‌الله شیشانی نیز حضور دارند.

طایفه فرغانه

ازبکستان منبع تندروترین گروه‌های افراطی مانند جنبش اسلامی ازبکستان است که دو سال قبل از داعش حمایت کرد. در ازبکستان 2225 موسسه مذهبی ثبت شده‌اند و فعالیت تمامی آنها تحت نظارت شدید سازمان‌های امنیتی قرار دارد. پناهندگان سیاسی ازبکستانی معتقدند که دقیقا همین نبود آزادی مذهبی در ازبکستان یکی از دلایل اصلی رادیکال شدن ناگهانی شهروندان این کشور است. اگر چه جابجایی قدرت در ازبکستان به آرامی انجام شد ولی کارشناسان معتقدند که در دو ـ سه سال آینده تهدیدات تروریستی از جمله از طرف ساختارهای طایفه‌ای در این کشور افزایش خواهد یافت.
در ازبکستان نوعی «تقسیم کار» طایفه‌ای ایجاد شده که این ضرب‌المثل که «سمرقندی حکومت می‌کند؛ تاشکندی پول می‌شمارد و فرغانه‌ای عبادت» این شرایط را به بهترین نحو توصیف می‌کند. حتی در این ضرب‌المثل هم به نقش ویژه اسلام در فرغانه اشاره شده است. در صورت نادیده گرفته شدن منافع طایفه فرغانه، ممکن است این گروه از تهدیدات اسلام افراطی برای افزایش نفوذ خود مانند دهه 90 استفاده کند.

احیای اسلام ـ ظهور تهدید

قزاقستان به‌دلیل اقتصاد با ثبات و جامعه‌ای مدرن با تمایلات ضعیف مذهبی را می‌توان آرام‌ترین کشور منطقه از نظر تهدیدات افراط‌گرایی اسلامی دانست. اما اسلام در قزاقستان در حال احیا شدن است، تاثیر اسلام افراطی بر قزاق‌ها در حال افزایش است و تهدیدات افراط‌گرایی نیز رشد داشته است. این تهدیدات به‌خصوص در جنوب و غرب قزاقستان جدی است، در این مناطق در چند سال اخیر جریان‌های افراطی فراوانی ظاهر شده‌اند.
یکی از نگرانی‌های عمیق سازمان‌های امنیتی، جنگجویانی هستند که در صفوف داعش جنگیده‌اند و حالا به کشورهای خود باز می‌گردند. در میان این افراد زن و کودک هم وجود دارد و داعش می‌تواند از این افراد برای دستیابی به اهداف خود استفاده کند.
در قرقیزستان طرفداران جریان‌های ممنوعه‌ای مانند «القاعده»، «جنبش اسلامی ازبکستان» و «حزب‌التحریر» در حال افزایش است. موسسه «جماعت تبلیغی» که رسما ثبت نشده هم جزو موسسات خطرناک در قرقیزستان است که بیش از 20 هزار طرفدار در سراسر کشور دارد.

ترکمنستان، آماده دفاع از مرز؟

آسیب‌پذیرترین مکان در آسیای مرکزی در حال حاضر مرز افغانستان و ترکمنستان است. بر اساس اطلاعات اپوزیسیون، سال 2015، 70 درصد ارتش ترکمنستان به مرز افغانستان اعزام شده بود ولی باز هم تحلیلگران سازمان پیمان امنیت دسته‌جمعی در کارآمدی این نیروها تردید دارند.
افغان‌های ترکمن در مناطق مرزی مرتبا پرچم داعش را بالا می‌برند و نشان می‌دهند که به داعش تمایل دارند ولی هنوز از داعش دستور نمی‌گیرند.
در ترکمنستان وجود چنین تهدیدی را رد می‌کنند ولی در یکی از بسته‌ترین کشورهای دنیا حس می‌شود که کشور در آستانه جنگ است. سن خدمت از 27 سال به 30 سال افزایش یافته است، مدت زمان خدمت برای افراد تحصیلکرده هم از یک سال به دو سال افزایش یافته است. وزارت دفاع می‌کوشد شمار سربازان را افزایش دهد و مرزبانی کشور افرادی را که در سن خدمت هستند، ممنوع‌الخروج کرده است.
از زمان شروع ناآرامی‌ها در مناطق مرزی افغانستان در سال 2014، شمار افراد مذهبی در ترکمنستان به‌شدت افزایش یافته است. یکی از عوامل افزایش تهدیدات افراط‌گرایی در ترکمنستان، فشار بیش از اندازه حکومت به مذهب است (تمام مدیران مذهبی رده‌بالا کارمند دولت هستند).
این تهدید در نتیجه‌ بحران اقتصادی در کشور به‌واسطه سقوط قیمت نفت تشدید شده است.

حکومت‌ها باید چه کنند؟

در وهله اول مرزها باید تقویت شوند، نیروهای مسلح مدرنیزه شده و همکاری با سایر کشورها نیز بسیار مهم است. باید ابتکار عمل از تروریست‌ها گرفته شود؛ باید موسساتی برای حمایت اجتماعی از شهروندانی که به شرایط سختی دچار شده‌اند، ایجاد شود؛ باید به احیای فرهنگ سنتی اسلامی در منطقه کمک شود و منابع مذهبی منتشر شود تا انحصار افراطیون در این زمینه از بین برود.
کشورهای آسیای مرکزی باید سطح آموزش، چه عمومی و چه مذهبی را در کشورهایشان بالا ببرند. روسیه نیز باید کمک‌هزینه‌های تحصیلی برای دانشجویان آسیای مرکزی را افزایش دهد و شعبات دانشگاهی روسیه در آسیای مرکزی را فعال‌تر کند و همچنین فعالیت‌ها برای تطبیق فرهنگی ـ اجتماعی مهاجران کاری در روسیه باید بیشتر شود.


ترجمه: موسی عبداللهی
این یادداشت برای نخستین بار به زبان روسی در سایت centre1.com منتشر شده است
منبع: همشهری دیپلماتیک، نشریه سیاسی ـ تحلیلی، دوره جدید، شماره 98، اردیبهشت و خرداد 1396، ص 63-62.