قفقاز - مناسبات تهران ـ آستانه در گفت‌وگو با سفیر ایران در قزاقستان: روابط خوب و اراده معطوف به تحقق انتظارات معقول

مناسبات تهران ـ آستانه در گفت‌وگو با سفیر ایران در قزاقستان: روابط خوب و اراده معطوف به تحقق انتظارات معقول

* جناب آقای دمیرچی‌لو ارزیابی کلی جنابعالی از ربع قرن مناسبات جمهوری اسلامی ایران و قزاقستان چگونه است؟

دمیرچی‌لو: در خصوص تاریخ روابط ایران و کشورهای منطقه لازم است این نکته مهم مد نظر قرار گیرد که تعیین تاریخ برای مبداء و زمان آغاز روابط مشکل است. زیرا روابط کنونی ما ریشه در تعاملات طولانی دارد. وقتی صحبت از ربع قرن روابط ایران و قزاقستان می‌شود، این زمان صرفا اشاره دارد به برقراری روابط سیاسی بین ایران و جمهوری قزاقستان که متعاقب استقلال این جمهوری، آغاز شد.
لذا روابط ما به این 25 سال محدود نمی‌شود و پیشنیه‌ای بسیار طولانی دارد. ایرانی‌ها و قزاق‌ها در طول قرون و اعصار متمادی با یکدیگر تعامل داشته‌اند. بخش‌هایی از قزاقستان کنونی به‌ویژه مناطق جنوبی آن در حوزه فرهنگ و تمدن ایرانی بوده و حتی در مقاطعی از تاریخ بخشی از قلمرو ایران محسوب می‌شده است. آثار این تعاملات طولانی نیز به‌عنوان اشتراکات در فرهنگ و تمدن دو ملت و دو کشور به خوبی خود را نمایان می‌سازد. در ادبیات، اشعار، افسانه‌ها، زبان، آداب و سنن مردم قزاقستان نمونه‌های بسیاری از آثار این تعاملات و اشتراکات دیده می‌شود.
در دوران جدید و متعاقب استقلال قزاقستان، این اشتراکات مبنای مناسبی برای برقراری روابط دوجانبه و توسعه مناسبات بر اساس منافع متقابل بوده است. امروزه روابط جمهوری اسلامی ایران و جمهوری قزاقستان با اتکاءبه اشتراکات زیاد تاریخی، فرهنگی و دینی، همسویی منافع و مواضع دو کشور در بسیاری از مسایل منطقه‌ای و جهانی، روابطی است مبتنی بر منافع متقابل و رو‌به‌رشد.
در طول 25 سال گذشته دو کشور در سطوح دوجانبه، منطقه‌ای و بین‌المللی همکاری‌های خوبی داشته‌اند. در این چارچوب اقدامات زیادی برای ایجاد و توسعه مناسبات در بخش‌های مختلف انجام شده است. از جمله:
- ایجاد زیرساخت‌های ارتباطی از طریق اتصال شبکه‌های حمل‌ونقلی دو کشور به‌منظور فراهم کردن امکان حمل و ترانزیت روان، سریع و ارزان کالاهای صادراتی و ترانزیتی دو کشور.
- فراهم کردن مبانی حقوقی برای ایجاد و توسعه روابط با انعقاد موافقتنامه‌های پایه که نقش اساسی در برقراری و توسعه روابط دارند. این اسناد زیربنای همکاری در حوزه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی، علمی، فرهنگی، آموزشی، ورزشی، ارتباطات مردمی و همچنین همکاری‌های حقوقی، قضایی و امنیتی را فراهم می‌کند.
- ایجاد ساختارهای مورد نیاز برای توسعه همکاری‌ها، در این راستا علاوه بر راه‌اندازی سفارت و سرکنسولگری‌های دو کشور، تشکیل کمیسیون مشترک دولتی همکاری‌های اقتصادی، علمی، فنی و فرهنگی، اتاق مشترک بازرگانی، تدوین نقشه راه همکاری‌های اقتصادی و ایجاد سازوکار رایزنی‌های منظم سیاسی، برقراری روابط علمی بین دانشگاه‌ها و مراکز مطالعاتی و همکاری‌های فرهنگی ورزشی و هنری قابل ذکر است.
- تسهیل تردد اتباع دو کشور، با توجه به اینکه فراهم کردن شرایط تردد آسان از نخستین اقدامات برای توسعه مناسبات دو کشور محسوب می‌شود، جمهوری اسلامی ایران سیاست صدور روادید برای اتباع قزاقستان به‌ویژه فعالان اقتصادی در کوتاه‌ترین زمان را در پیش گرفته است. در ماه‌های اخیر دو کشور برای تسهیل سفرهای گردشگری گروهی و تسهیل صدور روادید آسان برای بازرگانان توافق نموده‌اند که امیدواریم با اجرایی شدن آنها امکان تردد آسان اتباع به‌ویژه فعالان اقتصادی دو کشور فراهم شود.
در جمع‌بندی می‌توان عنوان کرد فضای حاکم بر روابط ایران و قزاقستان، مثبت و روبه‌رشد است. روابط بسیار خوبی بین مقامات عالی‌رتبه، به‌ویژه روسای جمهور دو کشور برقرار است. لذا با عنایت به روند جاری، اعتماد ایجاد شده، ظرفیت‌ها، مزیت‌ها و هم‌تکمیلی‌های اقتصادی دو کشور، چشم‌انداز بسیار امیدوارکننده‌ای برای روابط دو کشور قابل تصور است.
در عین حال باید اذعان داشت که بین وضعیت موجود و وضعیت مطلوب روابط، فاصله وجود دارد و روابط دو کشور قابلیت ارتقا و توسعه بیش از این دارد. این امر نیز نیازمند بهره‌گیری بیشتر از ظرفیت‌ها، توجه به حوزه‌های جدید همکاری و در عین حال رفع برخی موانع جاری است.

* قزاقستان به‌منزله بزرگ‌ترین و متمول‌ترین کشور آسیای مرکزی، از وجوه مختلف جایگاه ویژه‌ای در این منطقه دارد و از لحاظ شاخص‌های توسعه در ابعاد مختلف پیشروترین کشور در آسیای مرکزی است، خواهشمندم در مورد این مزیت‌های قزاقستان توضیحاتی ارائه بفرمایید.

دمیرچی‌لو: قزاقستان بزرگترین کشور آسیای مرکزی نه فقط از نظر جغرافیایی بلکه از نظر اقتصادی است. حدود 80 درصد GDP آسیای مرکزی متعلق به این کشور است. GDP سرانه در این کشوردر حال حاضر 10 هزار دلار است در برخی سال‌ها 13 هزار دلار هم بوده است. قزاقستان موفق شده بیش از 200 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری جذب کند. این اعداد و ارقام نشان از ظرفیت‌های اقتصادی موجود در این کشور دارد. قزاقستان برنامه‌های توسعه‌ای وسیعی در بخش‌های مختلف اعم از نوسازی صنایع، ساخت نیروگاه، راه، راه‌آهن، بنادر، مراکز لجستیک، تاسیسات شهری و همچنین توسعه بخش‌های درمانی، آموزشی و تفریحی را در دستورکار قرار داده است.
از این منظر قزاقستان به‌صورت بالقوه بازار مساعدی برای کالاها، خدمات فنی و مهندسی و نیروی کار ماهر ایران است. در کنار ظرفیت اقتصادی، روابط متعادل و بدون تنش دو کشور فضای سیاسی مساعدی را برای بهره‌برداری از ظرفیت‌های مذکور فراهم کرده است. در مقاطعی نیز از این ظرفیت خوب استفاده شده است. لکن در مجموع به‌دلایل متعددی که ناشی از شرایط داخلی و بین‌المللی بوده، وضعیت حضور ایران در این بازار بزرگ مطلوب نیست و بهره‌گیری بیشتر از این بازار نیازمند توجه و برنامه‌ریزی جدی‌تر است.

* سیاست خارجی قزاقستان، چندبرداری و چندوجهی است که معطوف به ایجاد موازنه در ارتباط با قدرت‌های جهانی و منطقه‌ای است. عضویت و جایگاه کلیدی قزاقستان در پیمان امنیت دسته جمعی، اتحادیه اوراسیایی، کنفرانس تعامل و اعتمادسازی آسیا (سیکا)، سازمان شانگهای و همچنین بانک سرمایه‌گذاری زیربنایی آسیایی (AIIB) از سویی و از سوی دیگر عضویت در سازمان امنیت و همکاری اروپا و دستیابی به توافق «مشارکت و همکاری جامع» با اتحادیه اروپایی و قرار داشتن در مرحله «مشارکت برای صلح و برنامه عمل مشارکت کشوری (IPAP)» در همکاری با ناتو، نشانگر این اراده و اهتمام آستانه است. علاوه بر اینکه عضویت قزاقستان در سازمان اکو و یا سازمان همکاری اسلامی این کشور را به یک کنشگر موثر در این دو سازمان دارای شاکله اسلامی تبدیل کرده است. در این منظومه گسترده‌ی کنشگری بین‌المللی خارجی قزاقستان، وضعیت همکاری‌های این کشور با جمهوری اسلامی ایران در سازمان‌های بین‌المللی و فرصت‌های دو کشور به‌منزله دو قدرت دارای نقش مکمل در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی چگونه است؟

دمیرچی‌لو: قزاقستان راهبرد روابط متوازن با همه کشورها و به‌ویژه همسایگان را در دستورکار قرار داده است. در پرتو این سیاست در طول 25 سال گذشته با همه کشورها و تشکل‌های منطقه‌ای و بین‌المللی تعامل داشته است. همچنین این کشور علاقمند بوده با ارائه ابتکاراتی در سطوح منطقه‌ای و بین‌المللی خود را به‌عنوان بازیگری فعال و موثر در صحنه بین‌المللی معرفی کند. تلاش برای حل‌وفصل برخی بحران‌ها و مناقشه‌ها از جمله اختلافات ترکیه ـ روسیه، روسیه ـ اوکراین، بحران سوریه، مسایل افغانستان و... از جمله اقدامات قزاقستان در سال‌های اخیر بوده است. قزاقستان همچنین در موضوع هسته‌ای ایران نیز مشارکت داشته و با میزبانی دو دور مذاکرات ایران و 1+5 در آلماتی به پیشرفت مذاکرات هسته‌ای و همچنین با ارسال 60 تن اورانیوم طبیعی به اجرای برجام کمک کرده است.
در بسیاری از مسایل منطقه‌ای و بین‌الملل مواضع ایران و قزاقستان همسو بوده و این امر زمینه‌های همکاری خوبی بین دو کشور در مجامع منطقه‌ای و بین‌المللی فراهم کرده است. دو کشور در موضوع کمک به تقویت دولت ملی و برقراری امنیت در افغانستان، ایجاد خاورمیانه عاری از سلاح‌های هسته‌ای، حل مسایل جهان اسلام از جمله فلسطین، سوریه و عراق، مبارزه با افراطی‌گری و تروریسم، احترام به حاکمیت کشورها و مخالفت با یکجانبه‌گرایی و اقدامات یکجانبه و بدون مجوز سازمان ملل توسط برخی کشورها، مخالفت با استفاده ابزاری از موضوعات حقوق بشری و... اشتراک نظر دارند و در این راستا همکاری‌های خوبی هم دارند و از مواضع یکدیگر در مجامع بین‌المللی در این خصوص حمایت می‌کنند.

* به نظر می‌رسد قزاقستان در کسب وجهه یک دولت مایل به میانجی‌گری به‌ویژه در سال‌های اخیر موفقیت نسبی داشته است. اکنون شاهد مذاکرات سوریه با مشارکت جمهوری اسلامی ایران و میزبانی آستانه هستیم. به نظر می‌رسد همکاری خوبی در این زمینه بین دو کشور در جریان است.

دمیرچی‌لو: بلی، کسب پرستیژ و ارتقای جایگاه منطقه‌ای و بین المللی از اصول و اهداف سیاست خارجی قزاقستان است. برای تحقق این هدف قزاقستان با ارائه ابتکاراتی تلاش دارد تا در حل‌وفصل اختلافات و مناقشات نقش ایفا کند. با توجه به اینکه جمهوری اسلامی ایران نیز علاقمند به کاهش تنش و حل و فصل اختلافات موجود در منطقه و جهان از طرق مسالمت‌آمیز است، از ابتکارات قزاقستان استقبال کرده و برای موفقیت آنها تلاش داشته است. حمایت از عضویت قزاقستان به‌عنوان عضو غیر دائم در شورای امنیت سازمان ملل نیز در راستای همین رویکرد بوده است. طبعا این امر زمینه مساعدی را برای همکاری‌های دو کشور در مجامع منطقه‌ای و بین‌المللی فراهم می‌کند.

* جنابعالی پیش از این ریاست دبیرخانه خزر در وزارت خارجه کشورمان را بر عهده داشته‌اید و از کارشناسان زبده کشورمان در موضوع خزر هستید، همکاری‌ها و اختلافات دو کشور در این پهنه مهم آبی، که تنها دسترسی آبی این کشور است را چگونه ارزیابی می‌کنید. از مسأله رژیم حقوقی تا فرصت‌های ترانزیتی، خط کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران و قزاقستان چگونه است؟

دمیرچی‌لو: ایران و قزاقستان از طریق خزر همسایه محسوب می‌شوند. از این منظر دریای خزر عامل ارتباط و اتصال دو کشور تلقی می‌شود و مواضع دو کشور در خصوص بسیاری از موضوعات خزر همسو است. لذا هر دو کشور از ابتدای طرح مباحث مربوط به رژیم حقوقی دریای خزر در مسایلی همچون عدم مرزبندی در خزر به‌منظور حفظ همسایگی و تامین آزادی کشتیرانی، حفاظت از محیط زیست و منابع آبزیان و تامین امنیت در دریای خزر، نظرات مشابهی داشته‌اند.
با توجه به شرایط جغرافیایی دو کشور، همکاری در زمینه حمل‌ونقل و کشتیرانی از موضوعات مهم مطرح در روابط طرفین در طول 25 سال گذشته بوده و بخش عمده‌ای از حمل‌ونقل دریایی قزاقستان در خزر با بنادر ایران صورت می‌گیرد. هر دو کشور علاقمند به توسعه مناسبات در این بخش هستند. در مسایل مربوط به تامین امنیت در دریای خزر و حفاظت از منابع آبزیان و همچنین محیط زیست خزر دو کشور مواضع مشابهی دارند و همکاری‌هایی نیز در این حوزه‌ها در جریان است.
در خصوص مسایل مربوط به تعیین محدوده‌های بهره‌برداری از منابع نفت و گاز (تقسیم بستر خزر) دیدگاه‌های دو کشور لزوما یکسان نیست. قزاقستان اولین کشوری بود که در این خصوص به‌سمت توافق‌های دوجانبه رفت و با روسیه و جمهوری آذربایجان موافقتنامه دوجانبه امضاء کرد. جمهوری اسلامی ایران همواره معتقد بوده که هرگونه تصمیم‌گیری در خصوص مسایل دریای خزر منوط به توافق همه کشورهای ساحلی است. کشورمان در مذاکرات مربوط به تدوین کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر نیز همین موضع را دنبال می‌کند.

* در 12 آذرماه 1393 خط آهن ایران ـ ترکمنستان ـ قزاقستان به‌منزله یک کریدور مهم ترانزیتی منطقه‌ای با حضور روسای جمهور سه کشور افتتاح شد، پس از گذشت حدود دو و نیم سال از این رویداد مهم، وضعیت این خط ترانزیتی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ همانطور که مطلعید مباحث مربوط به پروژه‌هایی نظیر «راه ابریشم جدید» و یا «راه لاجورد» که کشورهای آسیای مرکزی از جمله قزاقستان نیز در آنها مشارکت دارند، یکی از مواردی است که تحلیلگران ایرانی را به خود مشغول کرده است از آن‌رو که این خطوط از ایران عبور نمی‌کنند و رقیب مسیرهای مواصلاتی کشورمان محسوب می‌شوند و عدم عبور برخی از آنها از ایران نیز ناشی از اراده‌های خصمانه برخی قدرت‌ها در قبال کشورمان است. دیدگاه جنابعالی در این باره و اثر اجرایی شدن این طرح‌ها بر جایگاه کشورمان در خطوط ترانزیتی بین‌المللی چگونه است؟ برای ارتقای ظرفیت ترانزیتی و حفظ و بهبود جایگاه کشورمان در این رابطه چه پیشنهاداتی دارید؟ برخی تحلیلگران اقداماتی نظیر تاسیس بندر کُروک در ساحل دریای خزر توسط قزاقستان را به‌خاطر نزدیکی به بندر باکو نسبت به اکتائو و در چارچوب اجرایی شدن طرح «راه لاجورد» می‌دانند، که نشانگر اراده جدی قزاقستان به تحقق این پروژه است. آیا این بندر برای مسیر ترانزیتی کشورمان نیز می‌تواند یک فرصت باشد؟

دمیرچی‌لو: راه‌آهن سه‌جانبه ایران ـ ترکمنستان ـ قزاقستان که دومین اتصال ریلی ایران به آسیای مرکزی است، در مقایسه با مسیر قبلی (راه‌آهن سرخس ـ مشهد) مزایایی همچون کوتاهی و کم شدن شمار کشورهای مسیر را دارد. هر کدام از این مسیرها، مزایایی برای کشورها و کالاهای خاص دارند. راه‌آهن سه‌جانبه نیز با هدف تسهیل ارتباط ایران با قزاقستان و مناطق خاصی از ازبکستان و ترکمنستان طراحی و ساخته شده است. این مسیر مورد توجه خاص قزاقستان است. حجم بار منتقل‌شده از این مسیر نیز رو به افزایش است. به نحوی که میزان آن در سال 1395 نسبت به سال قبل افزایش نشان می‌دهد و انتظار می‌رود در سال‌های آتی افزایش چشمگیر و تصاعدی داشته باشد. در دو سال گذشته برای بهره‌برداری حداکثری از این مسیر علاوه بر تکمیل زیرساخت‌های فیزیکی، اقداماتی بین سه کشور برای هماهنگ‌سازی قوانین و مقررات و کاهش و برقراری تعرفه‌های حمل در قالب کمیسیون سه‌جانبه‌ای که تشکیل‌شده، در جریان است.
در بررسی کریدورهای ترانزیتی منطقه توجه به این نکته ضروری است که جغرافیا از عوامل و مولفه‌های اصلی موثر در سیاست خارجی قزاقستان محسوب می‌شود. قزاقستان بزرگ‌ترین کشور محصور در خشکی جهان است. این کشور با 7/2 میلیون کیلومتر مربع وسعت، نهمین کشور وسیع دنیاست ولی به آب‌های آزاد راه ندارد. در عین حال این کشور بین چین به‌منزله بزرگترین تولیدکننده و اروپا به‌منزله بزرگترین مصرف‌کننده جهان واقع شده است.
قزاقستان تلاش دارد تا از این «واقعیت جغرافیایی محصور در خشکی بودن» که در نگاه اول یک محدودیت محسوب می‌شود، به‌مثابه یک مزیت و فرصت استفاده کند تا پلی شود بین شرق و غرب و جنوب و شمال. در این چارچوب هم دسترسی به آب‌های آزاد و بازارهای بین‌المللی از طریق ایران را در دستور کار قرار داده و هم تلاش دارد به پل ارتباطی اروپا با چین تبدیل شود. برای تحقق این امر، سرمایه‌گذاری‌های زیادی را نیز از محل منابع ملی و بین‌المللی صورت داده است. تجهیز و ساخت بنادر جدید در دریای خزر، ساخت مراکز لجستیک در مرز با چین، ساخت هزاران کیلومتر جاده و راه‌آهن، نوسازی شبکه‌های حمل‌ونقل ریلی، جاده‌ای، دریایی و هوایی که با سرمایه‌گذاری های کلان و جلب مشارکت شرکت‌های بین‌المللی صورت می‌گیرد، از جمله اقداماتی است که در این چارچوب قابل ذکر است.
همکاری در زمینه حمل‌ونقل از موضوعات مورد علاقه ایران و قزاقستان است و از ابتدای برقراری روابط مورد تاکید بوده است. موقعیت جغرافیایی ایران به‌منزله مسیر دسترسی قزاقستان به آب‌های آزاد و بازارهای خاورمیانه و شمال آفریقا، مورد توجه ویژه قزاقستان است. ساخت راه‌آهن سه‌جانبه قزاقستان، ترکمنستان و ایران نیز در این جهت انجام شده است. قزاقستان علاقمند است با سرمایه‌گذاری و ایجاد مراکز لجستیک در اینچه‌برون در استان گلستان که محل ورود راه‌آهن مذکور به ایران است و همچنین بنادر جنوبی ایران در خلیج فارس و دریای عمان، بخشی از صادرات و واردات خود را انجام دهد. همچنین ایران نیز علاقمند است از قلمرو قزاقستان با بخش‌هایی از روسیه و چین مرتبط شده و از مزایای ترانزیتی آن بهره‌مند شود.
طبعا هر کشوری برای تامین منافع خود تلاش می‌کند. اجرای طرح‌های ترانزیتی در منطقه آسیای مرکزی نیز از این امر مستثنی نیست. برخی از کریدورهای حمل‌ونقلی تعریف‌شده در منطقه رقیب مسیر ایران محسوب می‌شوند و بخشی تقویت‌کننده و مکمل مسیر ایران. لذا ضرورت دارد با رصد و شناخت دقیق تحولاتی که در حوزه ترانزیت در جریان است و با اقدام به‌موقع، بهره‌برداری حداکثری برای تامین منافع کشورمان صورت گیرد.
تسریع در تحقق پیشنهاد سرمایه‌گذاری قزاقستان در طرح‌های ترانزیتی کشورمان، افزایش میزان ترانزیت کالا از قلمرو کشورمان به آسیای مرکزی با کاهش زمان و هزینه‌ها، رفع موانع موجود در راه‌آهن سه‌جانبه از طریق هماهنگ‌سازی قوانین و مقررات و تعرفه‌های حمل‌ونقلی از جمله اقداماتی است که برای تقویت مسیر شمال ـ جنوب باید مد نظر قرار گیرد. تعاملاتی با دیگر کشورهای منطقه از جمله چین، هند و روسیه نیز در این خصوص در جریان است.
درباره دیگر کریدورها که از ایران عبور نمی‌کنند توجه به چند نکته حائز اهمیت است. مبداء و مقصد بخشی از این کریدورها ارتباطی با ایران ندارد و طبعا نمی‌توان انتظار داشت از مسیر ایران عبور کنند، ولی برخی از آنها با منافع کشورمان مرتبط است. در این موارد باید تلاش شود با ایجاد مزیت و توان رقابتی مسیرهای ایران، صاحبان کالا برای استفاده از مسیر ایران ترغیب شوند.
در خصوص کریدور شرقی ـ غربی در قزاقستان نیز لازم به ذکر است که بخشی از آن همسو با منافع کشورمان است و می‌توان از آن بهره گرفت. برای مثال راه‌آهن ساخته شده در مسیر مرز چین ـ قزاقستان تا بندر آکتائو قزاقستان با توجه به اتصال به راه‌آهن شمال ـ جنوب (قزاقستان ـ ترکمنستان ـ ایران) می‌تواند برای ترانزیت کالاهای چین به ایران و خلیج فارس و متقابلا صادرات و ترانزیت کالاهای ایران مورد بهره‌برداری قرار گیرد. برای این کار مذاکراتی بین مناطق آزاد و برخی شرکت‌های حمل‌ونقلی ایران با همتایان قزاقی و چینی در جریان است.

* جنابعالی پیش از این در گفت‌وگویی اشاره کرده بودید که قزاقستان از لحاظ تجاری، فرصت‌های زیادی برای تجار ایرانی دارد اما این کشور محل رقابت قدرت‌های بزرگ اقتصادی است و تجار ایرانی باید با مطالعه و آمادگی وارد این بازار شوند، جنابعالی با تدوین و انتشار کتاب «راهنمای تجارت با قزاقستان» گامی عملی را در جهتِ یاری هم‌میهنان در این مهم برداشتید در این گفت‌وگو نیز به بازار بالقوه قزاقستان برای کالاها و خدمات فنی و نیروی کار ماهر ایرانی اشاره کردید و یادآوری کردید که برخی مولفه‌های بین‌المللی نیز بر پدید آمدن وضعیتی در مناسبات تجاری فیمابین که با شرایط مطلوب فاصله دارد، موثر بوده است. خواهشمندم در مورد دیدگاه و عملکرد تجار و سرمایه‌گذاران قزاقستانی نسبت به کشورمان و وضعیت فعلی آن بفرمایید. وضعیت کنونی در مقایسه با ظرفیت‌های موجود چگونه است؟

دمیرچی‌لو: همان‌طور که اشاره شد مزیت‌هایی که ایران دارد در صورت بهره‌برداری مناسب می‌تواند برای ورود و تدوام حضور در بازار قزاقستان مورد بهره‌برداری قرار گیرد و بهره‌گیری بیشتر از این بازار نیازمند توجه و برنامه‌ریزی جدی‌تری است.
شرکت‌های قزاقی نیز در برخی حوزه‌ها از جمله معدن و حمل‌ونقل در ایران سرمایه‌گذاری کرده و علاقمند به حضور فعال‌تر در ایران به‌ویژه در حوزه حمل‌ونقل با هدف دسترسی به بازارهای پیرامونی ایران هستند. با این وجود موانعی وجود دارد. بوروكراسي حاكم در دو كشور، عدم وجود روابط بانكي دوجانبه، ضعف توان مالي شركت‌هاي دو كشور ناشي از كاهش درآمدهاي نفتي، ضعف شركت‌هاي ايراني در رقابت با شركت‌هاي بين‌المللي از لحاظ کیفیت، قیمت، بسته‌بندی و حمل‌ونقل و لجستیک، بازار رقابتي قزاقستان، مزاياي كشورهاي رقيب به‌دليل عضويت در سازمان‌هاي مالي و اقتصادي بين‌المللي و منطقه‌‌اي، و نبود تشکل‌های توانمند جهت حمایت از شرکت‌های صادرکننده، از عوامل توسعه روابط اقتصادی دو کشور است که باید به‌نحو مقتضی راهکاری برای مقابله با آنها یافت.

* یکی از موضوعات مورد علاقه جنابعالی مسایل فرهنگی و تاریخی است، خواهشمندم در مورد همکاری‌های دو کشور در این‌باره بفرمایید. اهتمام جنابعالی نسبت به ایرانی‌تبارهای قزاقستان نیز ستودنی بوده است. در این خصوص نیز خواهشمندم توضیحاتی ارائه بفرمایید.

دمیرچی‌لو: همکاری در حوزه فرهنگی از زمینه‌هایی است که ظرفیت‌های بسیار زیادی برای توسعه روابط بین کشورها ایجاد می‌کند. علاوه بر این‌که این همکاری‌ها موجب نزدیکی مردمان دو کشور و بهره‌گیری از اشتراکات می‌شود، با فراهم کردن زمینه‌های شناخت بیشتر، ظرفیت‌های جدیدی در روابط تعریف می‌کند. در مناسبات ایران و قزاقستان نیز این موضوع مصداق دارد.
با توجه به اشتراکاتی که بین دو کشور وجود دارد توجه به این حوزه حائز اهمیت است. به‌همین دلیل عنوان کمیسیون مشترک دولتی که متولی روابط دو کشور است، کمیسیون همکاری‌های اقتصادی، علمی، فنی و فرهنگی انتخاب شده است. برگزاری نمایشگاه‌ها، هفته‌های فرهنگی، مبادله گروه‌های هنری، برگزاری هفته‌های فیلم، نمایشگاه‌های عکس، صنایع دستی، از جمله این همکاری‌ها است که به‌طور دائم در جریان است. همچنین همکاری‌های خوبی بین مراکز علمی و دانشگاهی از طریق تبادل استاد و دانشجو، انجام طرح‌های تحقیقاتی مشترک و مشارکت در همایش‌های علمی در دو کشور در حال انجام است.
در خصوص موضوع ایرانیان مقیم قزاقستان عرض کنم که یکی از وظایف دیپلمات‌های کشورمان، توجه به امور ایرانیان در کشور محل ماموریت خود است. لذا طبیعی است که این موضوع مورد توجه سفارت جمهوری اسلامی ایران در قزاقستان باشد. ایرانی‌های مقیم قزاقستان، شامل دو گروه اصلی هستند. گروه اول، ایرانیانی که در سال‌های پس از استقلال قزاقستان و عمدتا برای امور اقتصادی و تجاری به به این کشور آمده و مقیم هستند. دسته دوم ایرانیان و ایرانی‌تبارهایی که قبل از فروپاشی شوروی و استقلال قزاقستان، در این جمهوری اقامت داشته‌اند که خود شامل چند گروه هستند:
یک گروه، ایرانیانی که قبل از انقلاب کمونیستی برای تجارت یا کار در قفقاز و آسیای مرکزی حضور داشتند و به‌دلیل بسته شدن مرزها، نتوانستند به وطن برگردند. بخشی از آنها کارگران فصلی بودند و شماری نیز بازرگان و دارای کارخانه و کاروانسرا بودند. این افراد در سال‌های 1937 و 1938 و در چارچوب سیاست‌های استالین به قزاقستان تبعید شدند. اسناد موجود شمار ایرانی‌های تبعیدی در آن سال‌ها را 2000 خانواده و بالغ بر 6000 نفر ذکر کرده‌اند. این افراد که عمدتا از هموطنان آذری‌زبان ما بوده‌اند در استان‌های آلماتی و ژامبیل اسکان داده شدند که در حال حاضر شمار زیادی از فرزندان و نوادگان آنها در این مناطق سکونت دارند.
گروه دیگر ایرانیانی که به‌هنگام اشغال آذربایجان در جنگ جهانی دوم، به سوی سراب فرقه دموکرات رفتند و با شکست فرقه، از شوروی سردرآوردند ولی با اتهامات واهی از جمله عبور غیر مجاز از مرز به اردوگاه‌های کار اجباری در قزاقستان تبعید شدند. شمار آنها 648 نفر بوده که بازماندگان‌ آن جمع در حال حاضر از شمار انگشتان یک دست تجاوز نمی‌کند ولی شمار فرزندان و نوادگان آنها بیش از 5 هزار نفر برآورد می‌شود. این افراد عمدتا در استان قزاقستان جنوبی اسکان دارند. در اسناد شناسایی، تابعیت این افراد قزاقی و قومیت آنها ایرانی نوشته شده است.
ایرانیان و ایرانی‌تبارهای مقیم قزاقستان سرمایه‌های ارزشمندی هستند که به‌دلیل شناخت از دو کشور و آشنایی نسبی با زبان و فرهنگ ایران و قزاقستان، نقش ویژه‌ای در توسعه روابط دو کشور می‌توانند ایفا کنند. این افراد می‌توانند به پل دوستی بین دو کشور تبدیل شوند. ضرورت دارد از ظرفیت‌های آنها به‌نحو شایسته‌ای استفاده شود.

* در پایان خواهشمندم پیشنهاداتی را برای رفع موانع موجود در مسیر توسعه روابط ایران و قزاقستان بفرمایید.

دمیرچی‌لو: همانطور که پیشتر اشاره شد وقتی که میزان تحقق اهداف مد نظر در مناسبات را بررسی می‌کنیم و یا جایگاه و وضعیت روابط را با وضعیت رقبا مقایسه می‌کنیم به‌نظر می‌رسد بین وضعیت مطلوب و وضعیت جاری با توجه ظرفیت‌های موجود و انتظارات معقول، فاصله وجود دارد. برای پر کردن این خلاء و براي گسترش روابط با قزاقستان برخی پیشنهادات به این شرح مطرح می‌شود:
- افزایش تعاملات بین مراجع گمرکی،
- ایجاد تنوع در سبد کالاهای صادراتی،
- توجه بیشتر به سرمایه‌گذاری متقابل با هدف بهره‌برداری از مزایای تولید در محل و دسترسی آسان‌تر به بازارهای پیرامونی دو کشور،
- استفاده از مزایای مناطق آزاد و ویژه اقتصادی دو کشور،
- تسهیل تردد فعالان اقتصادی با صدور روادید بلندمدت کثیرالمسافره و تسهیل امور مربوط به ثبت در مراکز پلیس مهاجرت،
- توجه بیشتر به ظرفیت‌های گردشگری با توجه به آثار مثبت آن بر افزایش شناخت متقابل،
- برقراری روابط بانکی مستقیم، سریع، روان و کم‌هزینه،
- ایجاد مراکز مشاوره‌ای صدور کالا و خدمات فنی و مهندسی به‌منظور ارائه خدمات حقوقی و بازرگانی،
- حمایت از حقوق اتباع یکدیگر به‌ویژه در موارد بروز اختلاف با شرکا و طرف‌های تجاری و اقتصادی

گفت‌وگو از: مهدی حسینی تقی‌آباد
منبع: همشهری دیپلماتیک، نشریه سیاسی ـ تحلیلی، دوره جدید، شماره 98، اردیبهشت و خرداد 1396، ص 55-53.