در 14 اردیبهشت 1396 در آستانه پایتخت قزاقستان، نمایندگان جمهوری اسلامی ایران، روسیه و ترکیه به عنوان کشورهای ضامن برقراری آتش بس در سوریه، تفاهمی مبنی بر تشکیل نقاط امن و عاری از تشنج امضا نمودند که شامل چهار منطقه می باشد که پرواز ممنوع هستند و طبق توافق به منظور مقدمات اجرای توافقنامه مذکور به زمانی یک ماهه نیاز می باشد و پس از آن است که یادداشت تفاهم مورد اجرا قرار خواهد گرفت. البته طبق اظهارات سخنگوی کرملین این مناطق در صورتی پرواز ممنوع خواهند بود که طرف مقابل به تعهداتش پایبند باشد و در آنجا حمله ای صورت نپذیرد. لازم به ذکر است که پیش از این چندین بار در سوریه توافق برای آتش بس حاصل شده است اما به دلیل نقض مفاد توافق از سوی مخالفین، آتش بس ملغی شده است. تفاوتی که اکنون به چشم می خورد این است که گویا این بار موضوع توافق با استقبال نسبی مخالفین روبرو شده است و احتمال پایبندی آنها به مفاد تعهد بیش از دفعات گذشته است.
در حال حاضر روسیه، ترکیه و ایران بر سر ایجاد مناطق امن و حفاظت شده در سوریه به توافق رسیده اند. البته ترکیه از مدت ها پیش خواستار آن بود و آمریکا نیز این طرح را در دوران اوباما مطرح کرده بود. به هر روی آنچه مشخص است این است که بازیگران کلیدی در سوریه از این طرح حمایت کرده اند و مذاکرات صلح یکبار دیگر به جریان افتاده است. البته ایجاد مناطق کاهش تنش در سوریه به معنای متوقف شدن جنگ با تروریست های داعش و جبهه النصره نخواهد بود. حمایت های هوایی روسیه از نیروهای مسلح سوریه برای شکست دادن داعش ادامه خواهد داشت و ایجاد مناطق کاهش تنش به دمشق کمک خواهد کرد تا میزان قابل توجهی از نیروهایش را از درگیری ها آزاد کند و آنها حضور موثرتری در مبارزه با داعش داشته باشند.
توافق آستانه بنا است به مدت شش ماه اجرا شود و بر پایه آن درگیری در مناطق کاهش تنش (مناطق امن) متوقف شود. این مناطق عبارتند از: استان ادلب و بخش هایی از مناطق مجاور آن در استانهای حلب، لاذقیه و حماء، مناطق شمالی شهر حمص، شرق منطقه غوطه و جنوب خاک سوریه در مناطق هم مرز با اردن. مناطقی که اکثر آنها تحت کنترل گروه‌های مسلح مخالف دولت دمشق قرار دارند. بنابر اظهار رسانه های روسی، از آنجا که اصطلاح مناطق امن حساسیت های زیادی نزد دولت دمشق و متحدان ایرانی بر می انگیزد به همین دلیل عبارت "مناطق کاهش تنش" برای آن انتخاب شده است.
قرار است نیروهای ایران، روسیه و ترکیه در اطراف مناطق تحت کنترل نیروهای دولتی درجنوب و در حومه دمشق نزدیک مرز اردن، شمال حمص و حومه ادلب مستقر شوند.
وجود مناطق کم تنش برای ترکیه منافع زیادی دارد به عنوان مثال آنکارا به طور عمده به دنبال این است که از ایجاد یک منطقه کردستان منسجم و خودمختار در شمال سوریه و در مرز جنوبی ترکیه جلوگیری کند، ایجاد چنین منطقه امنی در آنجا می تواند به عنوان سدی در مقابل این احتمال عمل کند و هدف دیگر این است که بخش عظیمی از حدود سه میلیون پناهنده سوری در ترکیه به این منطقه منتقل شوند.
اما قابل ملاحظه است که ایجاد توافق میان روسیه و ترکیه در نهایت به دلیل رایزنی پوتین با اردوغان در سوچی محقق شد. یعنی پوتین سه شنبه 12 اردیبهشت 1396 با ترامپ تلفنی مذاکره کرد و در چهارشنبه با اردوغان در سوچی دیدار نمود و پنج شنبه در آستانه توافق امضا شد. همچنین به نظر می رسد پوتین و اردوغان در نشست سوچی توافق نمودند که موضوع اسد که لاینحل باقی مانده را فعلا به کنار بگذارند بنابر این روسیه به عنوان حامی دولت اسد و ترکیه به عنوان مخالف ماندن اسد با حذف گزینه اسد از موضوع مذاکرات توانستند به توافق دوجانبه برسند، فلذا اردوغان در حال حاضر حداقل به طور موقت تسلیم خواست روسیه شده است و دولت جدید آمریکا نیز به ظاهر فعلا مشکلی با این راه حل موقت ندارد. در نتیجه مخالفان سوری که از ماندن اسد خوشحال نبودند اعتراض خود را در جریان امضای تفاهم نامه مناطق امن با ترک سالن نشان دادند اما "هاکان فیدان" رئیس اطلاعات ترکیه بارها پادرمیانی نمود و آنها را به میز مذاکره بازگرداند.
بشار الجعفری، رئیس هیئت رسمی مذاکره کننده سوریه، بلافاصله از این توافقنامه استقبال کرد، اما هیئت مخالفان مسلح در مراسم امضای توافق حضور نیافتند. آنها مدعی ناراحتی از حضور ایران در میان کشورهای تضمین کننده و امضاکننده توافق بودند، اما واقعیت این است که اینها بهانه بود و علل مهم دیگری وجود دارد که عبارت اند از اینکه آنها بر اساس این توافق ملزم به حضور در جنگ در سنگر ارتش سوریه یا در کنار آن علیه جبهه النصره شده اند که متحد بسیاری از این جریان ها بوده است. از سوی دیگر نبود مسیر یا روند سیاسی موازی که اجرای انتقال سیاسی قدرت را تضمین کند نیز از دلایل نارضایتی اینها بوده است.
اما نکته ای در این تفاهم نامه مفروض و محتمل است این است که ممکن است میان روسیه و آمریکا توافق پنهانی شکل گرفته باشد. در واقع به نظر می رسد همانطور که پیش از این نیز پیش بینی شده بود هدف آمریکا از حملات غافلگیرانه موشکی به الشعیرات سوریه صرفا سهم خواهی بوده است و با این کار می خواست این واشنگتن باشد که در کنار روسیه آینده معادلات سوریه را ترسیم نمایند و هرکدام از این دو قدرت پس از توافق میان خود، برای متحدان خود در سوریه تصمیم گیری نمایند یعنی به متحدانشان سهمی از منافع خویش تخصیص دهند. مثلا روسیه با توجه به حضور و نفوذ عمده ایران در سوریه، امتیازاتی به ایران و طرف غربی هم به نوبه خود امتیازاتی به سعودی ها و ترکیه و... بدهند در اینجا است که نه جمهوری اسلامی ایران و نه عربستان و هیچ یک از طرفین مدعی در سوریه نمی توانند زیر میز بزنند چراکه توافق توسط دو ابر قدرت یعنی روسیه و آمریکا امضا و تضمین شده است.
طرح مناطق امن اول بار در دوران باراک اوباما مطرح شد. طرحی که تقسیم سوریه به صورت افقی را پیشنهاد می کرد یعنی همان مدلی که در مورد عراق توسط آمریکا و ناتو اجرا گردید پس از روی کار آمدن ترامپ نیز همین طرح از سوی آمریکایی ها دنبال گردید با یک تفاوت که دیگر درصدد حذف روسیه از معادلات سوریه نبودند. تاسیس منطقه امن طرحی بود که آمریکا پیشنهاد داده است. روسیه در صدد است با مشارکت آمریکا در روند صلح سوریه سرنخ بهبود روابط آمریکا و روسیه را که در خصوص مسائل سوریه تیره شده است، جستجو کند. همکاری پیرامون منطقه امن به بهبود روابط آمریکا و روسیه که هم اکنون در بدترین حالت پس از جنگ سرد قرار دارد، منجر خواهد شد.
در نهایت احتمال موفقیت این توافق منطقی است زیرا گزینه های جایگزین فاجعه بار است و ملت سوریه به توقف جنگ داخلی پس از شش سال امید بسته اند، اما می توان گفت همزمان احتمال «کارشکنی و خرابکاری» در آن وجود دارد، زیرا نیروهای زیادی وجود دارند که به حاشیه رانده شده اند و به آن ها هیچ نقشی در این توافق داده نشده و احتمال دارد آنها از طریق ابزارهایشان برای کارشکنی در این توافق تلا نمایند و این نقشی است که در توافق نامه های قبلی بازی کردند.
مهم ترین نکته در این سند این است که سه کشور تضمین کننده این توافق باید به نیروهای دولتی سوریه و مخالفان مسلح در جنگ با دو گروه داعش و النصره و هواداران آن ها کمک کنند این به معنای آن است که جریان های مسلح معتدل مشارکت کننده در دیدارهای مذاکرات آستانه در جنگ علیه دو گروه «داعش» و «جبهه النصره» در کنار نیروهای ارتش سوریه با حمایت ایران، روسیه و ترکیه خواهند جنگید و این تحولی سیاسی ـ نظامی بزرگ و بی سابقه در بحران سوریه است.
*پژوهشگر بنیاد مطالعات قفقاز
دریافت صفحه با کد QR