آنكارا در حال حاضر نقش پسر خوب ولاديمير پوتين را بازي مي‌كند و اين در حالي است كه تهران با اعتماد به نفس بيشتري حركت مي‌كند و در حال تقويت قدرت و نفوذ خود با حفظ فاصله است

تا ديروز برقراري آتش‌بس در سوريه با طول عمر بيش از چندساعت يك آرزو بود، امروز آتش‌بس ششمين روز خود را هم سپري كرده است اما هياهوهاي بازيگران منطقه‌اي در حال شكل و شمايل بخشيدن ديگري به آن است. اگر تا ديروز دايره بازيگران منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي در سوريه از شمار انگشتان دو دست هم فراتر مي‌رفت، پايه‌هاي آتش‌بس اخير در اين كشور را ايران، روسيه و تركيه در نشست ٢٠ دسامبر در مسكو گذاشتند. اقدامي كه تعداد بازيگران تاثيرگذار را به سه كشور كاهش داد اما به نظر مي‌رسد كه تركيه بار ديگر با اقدام‌هاي خود در حال تهديد حيات آن مثلث است. ميوه نشست مسكو بيانيه‌اي بود كه به امضاي وزراي امور خارجه ايران، روسيه و تركيه رسيده بود اما هنگامي كه نوبت به روي ميز قرار دادن اين بيانيه و تطبيق آن با واقعيت‌هاي ميداني و پيراموني سوريه شد، روسيه و تركيه كار را در قالب مذاكرات دو جانبه در آنكارا پيش بردند. نگارش جزييات با سرعت بسيار زياد انجام گرفت و زماني كه اعلام شد آتش‌بس از روز جمعه برقرار مي‌شود تمام بازيگران منطقه‌اي و فرامنطقه‌اي با ترديد و تعجب به آن نگريستند. روسيه بلافاصله قطعنامه حمايت از اين آتش‌بس را به شوراي امنيت برد و براي نخستين‌بار در برابر درخواست‌ها و پيشنهادها براي اصلاح آن هم مقاومت نكرد. متن اصلاح شده با راي جامع در شوراي امنيت به تصويب رسيد و اعضاي دايم شوراي امنيت و نماينده ويژه سازمان ملل در امور سوريه اعلام كردند كه از اين توافق براي آتش‌بس حمايت مي‌كنند. درست در همان بازه زماني، ولاديمير پوتين، رييس‌جمهور روسيه با حسن روحاني، رييس‌جمهور كشورمان تماس تلفني داشت كه در آن رايزني، روحاني لزوم هماهنگي‌هاي بيشتر ميان تهران و مسكو براي تا نشست آستانه را به وي يادآوري كرد. وليد معلم، وزير امور خارجه سوريه نيزدر سفري از پيش تعيين نشده به تهران آمد و در گفت‌وگو با مقام‌هاي متعدد ايراني از تلاش‌هاي ايران در سوريه قدرداني كرد. سفري كه رنگ و بوي تجديد بيعت ايران و سوريه را با توجه به تغييرات در صحنه بازيگران درگير در مذاكرات صلح براي اين كشور داشت.
در حالي كه روسيه و تركيه بر حجم هماهنگي‌هاي دوجانبه مي‌افزايند و قرار است تا پيش از نشست آستانه نيز رايزني‌هايي در سطح كارشناسي ميان دو كشور به شكل مستمر ادامه پيدا كند، خبرهاي تاييد شده حاكي از اين است كه محمد جواد ظريف، وزير امور خارجه ايران و سرگئي لاوروف وزير امور خارجه روسيه آخرين بار روز پنجشنبه ٩ دي ماه گفت‌وگوي تلفني با هم داشته‌اند و از آن زمان تاكنون تماس تلفني در سطح دو وزير ميان دو پايتخت برقرار نشده است.
آتش‌بس در سوريه برقرار شده است اما بخش اعظمي از جزييات مورد توافق آنكارا و مسكو در هاله‌اي از ابهام قرار دارد. آنچه بحران سوريه را شش سال تمام از يك مرحله به سمت مرحله وخيم‌تر سوق داده است پيچيدگي‌هاي تحولات در صحنه ميداني، تعدد بازيگران و تنوع و تعارض منافع آنها، نامشخص بودن مرز ميان اپوزيسيون سياسي با معارضه مسلح، غيرقابل تشخيص بودن تفاوت ميان معارضه مسلح با جريان‌هاي تروريستي بوده است. در چنين شطرنج پيچيده‌اي، متن نهايي براي آتش‌بس به سرعت نگاشته مي‌شود و اجرا نيز از ساعاتي بعد كليد مي‌خورد. آنكارا وعده مي‌دهد جريان معارضه را كنترل كند و مسكو نيز متعهد مي‌شود تا دولت بشار اسد، آتش‌بس را نقض نكند. آنكارا در حالي براي چنين ضمانتي امضا مي‌دهد كه هنوز با وجود گذشت نزديك به يك هفته از برقراري اين آتش‌بس مشخص نيست كه كدام جريان‌هاي معارضه به گعده آتش‌بس پيوسته‌اند و كدام يك فاصله خود را حفظ كرده‌اند و دست از تبادل آتش هم برنداشته‌اند. در اين ميان روسيه نيز با تعجيل تلاش مي‌كند آتش‌بس را با وجود نقض‌هاي نه چندان اندك برجا مانده به تصوير بكشد و مسير مذاكرات سياسي سوري – سوري در آستانه را هر چه سريع‌تر هموار كند.
باز هم ساز مخالف چاووش اغلو
در چنين شرايطي جمهوري اسلامي ايران در چارچوب حمايت از هرگونه تلاشي براي برقراري آرامش در سوريه و انتقال كمك‌هاي بشردوستانه از آتش‌بس در سوريه استقبال كرد و اعلام كرد كه حاضر است براي تسهيل روند مذاكرات سوري – سوري در آستانه نيز نقش مثبت خود را ايفا كند. وزير امور خارجه تركيه اما در نخستين گام خلاف تامين امنيت آتش‌بس در سوريه، باز سخنان ضدايراني خود را تكرار كرد. روز گذشته مولود چاووش اغلو، در مصاحبه‌اي تلويزيوني انگشت اتهام براي نقض‌هاي پراكنده آتش‌بس در سوريه را به شكل غيرمستقيم به سمت ايران دراز كرد و در ادبياتي نامتعارف با حال و احوال اين روزهاي رابطه دو جانبه به خصوص پس از نشست سه جانبه مسكو از ايران خواست كه از نفوذ خود بر آنچه كه آنكارا شبه‌نظاميان شيعه در سوريه مي‌خواند، استفاده كند. تركيه همصدا با جريان‌هاي نظامي مخالف بشار اسد در سوريه ادعا مي‌كند كه اين دولت سوريه است كه مسووليت نقض آتش‌بس را بر عهده دارد لذا از ايران خواست از نفوذ خود بر بشار اسد براي توقف تبادل آتش بهره بگيرد. چاووش اغلو پا را از اين اظهارات هم فراتر گذاشت و اعلام كرد كه آنكارا و مسكو در حال كار روي تحريم‌هايي هستند كه عليه طرف‌هايي كه ناقض آتش‌بس باشند، اعمال خواهد شد. وزير امور خارجه تركيه در ادامه سخنانش هشدار داد كه اگر نقض آتش‌بس در سوريه ادامه پيدا كند، سلامت نشست آستانه كه به گفته وي ٢٣ ژانويه برابر با ٤ بهمن برگزار خواهد شد، زير سوال خواهد رفت.
وزير امور خارجه تركيه در حالي با اظهارات روز گذشته خود از ايران مي‌خواهد كه مانع از نقض آتش‌بس توسط دولت سوريه شود كه در توافق آتش‌بسي كه صورت گرفته اين روسيه است كه بايد ضامن رفتارهاي دولت مركزي در سوريه باشد اما در جمله‌بندي چاووش اغلو، درخواستي از روسيه صورت نگرفته است. چاووش اغلو در اظهارات خود مستقيما از حزب‌الله لبنان و دولت بشار اسد به عنوان ناقضان آتش‌بس نام برده و تلاش كرده تقصير هرگونه تاخير يا كنسل شدن نشست آستانه را بر گردن آنها بيندازد؛ اين در حالي است كه روز سه شنبه بسياري از گروه‌هاي مخالف كه به آتش‌بس پيوسته بودند به بهانه نقض آتش‌بس از سوي دولت اعلام كردند كه شركت در اين نشست را معلق مي‌كنند.
توان محدود ضمانت‌كننده‌هاي آتش‌بس
در حالي كه روز سه شنبه برخي گروه‌هاي مخالف بشار اسد از بايكوت كردن مذاكرات آستانه سخن گفتند سي‌ان‌ان در پاسخ به اين سوال كه آيا غيبت معارضه در آستانه مهم است يا خير ؟ نوشت: از منظر سياسي مهم است. پس از آنكه روسيه و تركيه بر سر حضور گروه‌هاي مختلف در پروسه سه گانه توافق (آتش‌بس، نظارت بر آتش‌بس و مذاكرات صلح) به توافق رسيدند هرگونه عقب‌نشيني از حضور در آستانه از سوي اين گروه‌ها مي‌تواند از منظر سياسي براي مسكو و آنكارا چندان برازنده نباشد. اما اين نخستين‌بار نخواهد بود كه مذاكرات درباره سوريه يا بايكوت مي‌شود يا به تاخير مي‌افتد. اما غيبت آنها از منظر نظامي چندان تاثيرگذار نخواهد بود. گروه‌هاي شبه نظامي در گعده داخلي خود نيز نمي‌دانند كه چه موضع‌گيري واحدي بايد در برابر طرح آتش‌بس روسي – تركي داشته باشند. دست مخالفان اسد پس از واگذاري حلب خالي‌تر شده است و اگر اين گروه تا نشست آستانه چند نقطه كليدي ديگر را هم واگذار كنند، وضعيت آنها بدتر از امروز نيز خواهد شد. جبهه النصره و داعش مشمول آتش‌بس قرار نگرفته‌اند و به نظر مي‌رسد كه همين غيبت مي‌تواند حيات آتش‌بس را تا حد بسيار زيادي تهديد كند. از سوي ديگر موقعيت كردها در نشست آستانه نيز در هاله‌اي از ابهام قرار دارد و در حالي كه اين گروه منسجم‌ترين گروه مبارزه‌كننده با داعش در زمين سوريه است اما تركيه با حضور آنها در مذاكرات آستانه زاويه دارد. كردها در چندسال اخير در مناقشه داخلي سوريه مورد حمايت روسيه بوده‌اند و در جريان مبارزه با داعش، امريكا نيز از آنها حمايت مي‌كند. در حالي كه تركيه و روسيه تعهد دو طرف درگيري به آتش‌بس را تضمين كرده‌اند، اما اصلي‌ترين سوال اين است كه هركدام از اين دو بازيگر دقيقا از چه توان سياسي و ميداني براي كنترل طرف مورد تعهد خود برخوردار هستند؟ سي‌ان‌ان در پاسخ به سوال مي‌نويسد: تسلط آنها بر دو طرف براي حفظ آتش‌بس كافي نيست. اصلي‌ترين مشكل اين است كه هر جبهه در سوريه گروه‌هاي متفاوتي را شامل مي‌شود. بسياري از اين گروه‌ها به نوعي با جبهه فتح‌الشام در ارتباط هستند. از سوي ديگر تعيين اينكه نقض را دقيقا كدام طرف انجام داده هم آسان نيست و حتي پس از تعيين مقصر، تنبيه آن نيز نمي‌تواند معناي ملموسي داشته باشد. تركيه به عنوان مثال بر تمام گروه‌هاي درگير تسلط ندارد و از سوي ديگر درگيري‌هاي نظامي اين كشور با داعش در الباب سوريه از يك سو و ناامني‌هاي داخلي تركيه از سوي ديگر از توان آنكارا براي تاثيرگذاري جدي كاسته است.
حس بيهوده رقابت تركيه با ايران
زماني كه در ٢٠ دسامبر ايران، روسيه و تركيه بيانيه ٨‌ بندي را در مسكو امضا كردند، آنچه كه محل تعجب بازيگران منطقه‌اي بود نه نزديكي روسيه و تركيه كه امضاي مشترك وزراي امور خارجه ايران و تركيه بر پاي ٨ بند يك بيانيه بود. ٦ سال تمام ايران در يك سوي پرونده سوريه ايستاده بود و تركيه در سوي ديگر. المانيتور در اين باره مي‌نويسد: تركيه با امضاي بيانيه مسكو در حقيقت به سياستي كه از سال ٢٠١١ در سوريه دنبال مي‌كرد دال بر بركناري فوري و بي‌قيد و شرط بشار اسد پايان داد. يك حقوقدان ترك در اين باره مي‌گويد: بيانيه مسكو در حقيقت اعلاميه ورشكستگي سياست‌هاي رجب طيب اردوغان رييس‌جمهور تركيه در سوريه بود. تركيه با امضايي كه پاي اين بيانيه قرار داد در حقيقت به تقويت موضع ايران و روسيه در منطقه كمك كرد.
آنچه كه در اين بيانيه به آن اشاره‌اي نشده و البته چندان هم مورد توجه قرار نگرفته است، رقابت‌هاي منطقه‌اي است كه تركيه و ايران با هم دارند. اين دو كشور تا همين يك ماه پيش هم در پرونده سوريه و هم در پرونده عراق با فاصله‌هاي بسيار زياد از هم ايستاده بودند. دامنه رقابت‌هاي آنها نيز تنها به خاورميانه محدود نمي‌شود بلكه وسعت آن تا قفقاز و آسياي ميانه هم كشيده شده است. در حال حاضر نيز به نظر مي‌رسد حس رقابت‌جويي كه تركيه با ايران در منطقه دارد مي‌تواند حيات آتش‌بس در سوريه را تهديد كند.
در حالي كه تركيه حتي با وجود بيانيه مشترك با ايران و روسيه در مساله سوريه تلاش مي‌كند وجهه رقابتي رابطه خود با ايران در منطقه را حفظ كند، المانيتور مي‌نويسد كه اين كشور در حال حاضر در جايگاه رقابت با ايران در منطقه نيست. بزرگ‌ترين اشتباه آنكارا در مرحله نخست اين بود كه بركناري بشار اسد را به محور اصلي سياست‌هاي خاورميانه‌اي خود بدل كرد. پس از آن هم تركيه يك اشتباه فاحش ديگر مرتكب شد و آن هم اين بود كه همزمان هم مي‌خواست با كرد‌ها بجنگد هم با داعش مبارزه كند و هم از موضع لزوم رفتن بشار اسد كوتاه نيايد. در چنين شرايطي و با اين اشتباه‌ها، تركيه بايد بپذيرد كه در مقايسه با ايران در جايگاه بسيار ضعيف‌تري قرار دارد. تركيه در حال حاضر نقش پسر خوب ولاديمير پوتين را بازي مي‌كند و اين در حالي است كه ايران با اعتماد به نفس بيشتري حركت مي‌كند و در حال تقويت قدرت و نفوذ خود است.
عقب‌نشيني در عراق پس از كوتاه آمدن در سوريه
المانيتور در ادامه مي‌نويسد كه روسيه به دنبال متوازن كردن نقش منطقه‌اي ايران با كشيدن تركيه به سمت خود است. تركيه در بيانيه مسكو به نوعي با ايران و روسيه متحد شده اما حقيقت اين است كه در حال عقب‌نشيني از مواضع خود در سوريه و عراق و به طور كلي در خاورميانه است. همزمان كه بر نقش مثبت و فعال ايران چه از بعد اقتصادي و چه از منظر سياسي در قفقاز و آسياي ميانه افزوده مي‌شود از نقش تركيه در اين دو منطقه كاسته مي‌شود. در مساله موصل نيز اردوغان اصرار بي‌موردي به حضور كرد و اين در حالي بود كه حسن روحاني رييس‌جمهور ايران در سخناني در ماه اكتبر هشدار داد كه دخالت كشورهاي ديگر در امور هم بدون مجوز كشور ميزبان بسيار خطرناك است. اردوغان در برابر اين اظهارات سكوت اختيار كرد. در همان مقطع حيدرالعبادي، نخست‌وزير عراق تلاش مي‌كرد فضاي رابطه آنكارا – بغداد را متشنج‌تر نكند و در سخناني اعلام كرد كه عراق به دنبال جنگ با تركيه نيست اما اگر تقابلي رخ دهد، بغداد آماده دفاع از خود خواهد بود. پاسخ اردوغان به العبادي تند و به دور از آداب ديپلماتيك بود. رييس‌جمهور تركيه به نخست‌وزير عراق گفت: حد خودش را بداند چرا كه وي در قد و قواره اردوغان نيست. همان اردوغان روز ٣٠ دسامبر تلفن را برمي‌دارد و با حيدرالعبادي صحبت مي‌كند. اينكه رييس‌جمهور تركيه به نخست‌وزير عراق زنگ مي‌زند و اين مسووليت را به نخست‌وزير كابينه خود محول نمي‌كند، نشان مي‌دهد كه وي از مواضع پيشين خود در قبال عراق هم عقب‌نشيني كرده است. درست همان‌طور كه در سوريه عقب‌نشيني كرد. به نظر مي‌رسد كه تركيه تلاش مي‌كند تا پيش از نشست آستانه، به نوعي در برابر ايران متحد‌سازي كند يا حداقل از تعداد مخالفان خود بكاهد. اردوغان روز ٢٨ دسامبر نيز در سخناني تاكيد كرد كه قطر و عربستان سعودي هم بايد به مذاكرات درباره سوريه بپيوندند.
المانيتور در ادامه اين مطالب مي‌نويسد: حضور قطر و عربستان سعودي در اين مذاكرات به معناي پايان توافق‌هاي انجام گرفته خواهد بود. بخش اعظمي از پرونده سوريه به رياست‌جمهوري دونالد ترامپ در امريكا گره خورده است. دولت سوريه از بيانيه مسكو استقبال كرده است اما با صراحت به روس‌ها گفته كه به تركيه اطمينان ندارد. ايران و حزب‌الله لبنان در سوريه حضور پررنگي دارند و تركيه نيز نتوانست با وجود تمام تلاش‌ها حزب‌الله را در سوريه در ليست تروريستي مدنظر خود قرار دهد. از سوي ديگر جبهه النصره كه به شكل غيرعلني از حمايت‌هاي آنكارا برخوردار بوده در ليست گروه‌هاي تروريستي قرار گرفته است.
المانيتور در پايان مي‌نويسد: پوتين شطرنجباز ماهري است و اردوغان را كاملا در اختيار خود گرفته است. او هم بر اردوغان سيطره پيدا كرده و هم به او مي‌گويد كه چه كارهايي بكند. درست است كه به نظر مي‌رسد سرنوشت صلح در سوريه امروز به آنچه در آستانه و مسكو مي‌گذرد مرتبط شده است اما روسيه بايد مراقب رابطه مملو از بي‌اعتمادي آنكارا و تهران و تاثيرپذيري پرونده سوريه از آن هم باشد.
در اين ميان نقش روسيه به بندبازي مي‌ماند. اندكي جانبداري بيش از اندازه از تركيه مي‌تواند منجر به بي‌اعتمادي بشار اسد به نيت روس‌ها شود و همزمان بر فاصله ايران بيفزايد. ايران، بازيگر يك يا دو روزه در سوريه نيست و بدون حضور ايران هيچ صلحي در سوريه ميسر نخواهد بود.


منبع: اعتماد، پنجشنبه 16 دی 1395، شماره 3712.