پیشتر روابط روسیه و عربستان سعودی به عنوان فقط دو رقیب در بازار نفت که در فضای ژئوپلیتیک مواضع کاملا متناقضی دارند، ارزیابی می‌شد: مسکو به سمت تهران، سرسخت‌ترین دشمن سعودی‌ها، متمایل بود، و اشتباه نخواهد بود اگر بگوییم ریاض هم اصلی‌ترین پایگاه خارجی آمریکا در منطقه است. اما زمان می‌گذرد و همه چیز تغییر می‌کند. حالا دوره ای برای روسیه و عربستان فرا رسیده است که هر دو کشور می توانند همکاری پرسودی داشته باشند.
سقوط قیمت نفت باعث شد که شیخ‌نشین‌های خلیج فارس در سیاست‌های سرمایه‌گذاری خود تجدید نظر کنند. حالا آنها دیگر خودشان در سراسر دنیا به دنبال سرمایه‌گذار می‌گردند و نسبت به سال‌های قبل کم‌تر به سمت آمریکا متمایل هستند.

نان و نفت

در یک ماه اخیر دو هئیت روسی به عربستان سعودی سفر کرده‌اند. برای اولین بار، هئیتی به ریاست یونس‌بیک یفکوروف، رئیس‌ جمهوری اینگوشتیا و سپس رمضان قادروف، رئیس جمهوری چچن به عربستان سعودی سفر کردند. بر عکس زمان‌هایی که هئیتی از چچن به عربستان سفر می‌کرد و همیشه بیانیه و تعارفاتی کلی در خصوص دوستی و همکاری منتشر می‌شد، این‌بار طرح‌های مشخص سرمایه‌گذاری در دستور کار هئیت روسیه‌ای قرار داشت.
در وهله اول، نمایندگان چچن این امکان را به‌دست آورند تا طرح خود در خصوص یک کارخانه پتروشیمی را با رئیس شرکت سعودی آرامکو بزرگ‌ترین کمپانی نفتی جهان و وزیر انرژی؛ صنعت و منابع معدنی عربستان در میان بگذارند که رویداد مهمی بود.
چچن سال‌های طولانی است که تلاش دارد تا از «روس‌نفت» به‌عنوان بهره‌بردار اصلی منابع زیرزمینی این جمهوری بخواهد تا توان پتروشیمی این منطقه را که در زمان جنگ نابود شده است، احیا کند. رمضان قادروف که از «روس‌نفت» نامید شده، بارها اعلام کرده است که به‌دنبال سرمایه‌گذار جدیدی برای اجرای طرح کارخانه پتروشیمی است و حالا سعودی‌ها به یک کاندیدای مناسب برای اجرای این طرح تبدیل شده‌اند. احمد الخطیب، وزیر سعودی و مشاور ولیعهد عربستان در زمان سفر خود به گروزنی در ماه مه 2016 به قادروف قول داد که طرح کارخانه پتروشیمی را برای بررسی به کمپانی آرامکو منتقل خواهد کرد و حالا مشخص شد که او به قول خود عمل کرده است.
طرح دیگری که حتی از طرح اول نیز جالب‌تر است و در زمان سفر وزیر سعودی به روسیه مطرح شد، طرح ساخت ترمینالی برای نگهداری و ترانزیت غلات در خاک عربستان سعودی بود. این ترمینال می‌تواند برای صادرات غلات روسیه مورد استفاده قرار گیرد. در چند سال اخیر، عربستان سعودی تولید و کاشت محصولات غذایی و غله را به صورت کامل کنار گذاشته است چرا که تولید غلات و مواد غذایی به شدت با توجه به اقلیم عربستان غیر اقتصادی است. در نتیجه واردات مواد غذایی و غله در عربستان به‌شدت افزایش داشته است و روسیه هم در صادرات غلات به عربستان سهم بسیار بالایی دارد.
براساس آمار اداره فدرال گمرک روسیه، سال گذشته روسیه 6/547 میلیون دلار غله به عربستان صادر کرده است. غلات جایگاه اول صادرات به عربستان را برای روسیه تشکیل می‌دهند. البته روسیه فقط جو به عربستان صادر می‌کند (4/2 میلیون تن در سال کشاورزی 2015/2016). این در حالی است که هنوز صادرات گندم (روسیه توانسته جایگاه اول تولید گندم را در دنیا بار دیگر به‌دست آورد)، ذرت و سایر غلات در عمل آغاز نشده است. در ژوئن امسال، هئیت «روس سلخوز نادزور» (نظارت بر کشاورزی روسیه) به عربستان سفر کرد و طرف سعودی به طرف روس این اطمینان را داد که هیچ مانعی برای صادرکنندگان غلات روسی در عربستان وجود نخواهد داشت و تاسیس این ترمینال غلات نیز جایگاه تجار روس را در عربستان به شدت تقویت خواهد کرد.
همانگونه که ابوبکر ادلگریف (Abubakr Edelgeriyev) نخست وزیر چچن اعلام کرد قرار است این طرح بر اساس بانکداری اسلامی اجرایی شود. طاهر صدیقوف، معاون مدیرعامل بنیاد سرمایه‌گذاری‌های مستقیم روسیه نیز در مذاکرات این طرح حضور داشت. بنیاد سرمایه‌گذاری‌های مستقیم روسیه در ژوئیه سال قبل یک توافقنامه با «بنیاد سرمایه‌گذاری‌های عمومی عربستان» (PIF) امضا کرد. در پیش‌نویس توافق آمده است که PIF از طریق شراکت با بنیاد سرمایه‌گذاری‌های مستقیم روسیه 10 میلیارد دلار در اجرای طرح‌های روسیه سرمایه‌گذاری خواهد کرد. کیریل دمیتریف، رئیس «بنیاد سرمایه‌گذاری‌های مستقیم روسیه» نیز اعلام کرد که توافق با PIF بزرگ‌ترین توافق بینادش در کل تاریخ بوده است. یک توافق دیگر نیز با «سازمان سرمایه‌گذاری‌های عام عربستان سعودی» (SAGIA) در خصوص جستجوی مشترک طرح‌های سرمایه‌گذاری در روسیه و کمک به کمپانی‌های روسی برای حضور احتمالی در بازارهای عربی نیز امضا شد.
امضای تمام این توافقنامه‌ها فقط پس از دیدار ولادیمیر پوتین و ولیعهد عربستان محمدبن سلمان در نشست اقتصادی سن‌پترزبورگ در سال گذشته ممکن شد. در آن زمان گرم شدن روابط روسیه و عربستان به یک واقعیت تبدیل شد. وزیر خارجه عربستان نیز در آغاز سال 2016 با بیان این مطلب که سطح روابط تجاری دو کشور عربستان و روسیه اصلا با حجم اقتصاد دو کشور همخوانی ندارد، تلویحا بار دیگر بر طرح نزدیکی با روسیه تاکید کرد.

فاکتور اسلامی

روسیه و عربستان سعودی از سال‌های دور، حتی از دهه 70 رقبای جدی در بازار نفتی دنیا بوده‌اند. فارس کیلزیه، رئیس هئیت مدیره گروه مشاوره کرئون انرژی (Creon Energy) در خصوص رقابت روسیه و عربستان در حوزه انرژی معتقد است که این رقابت با ورود منابع جدید انرژی در برخی بازارها مثل اروپا، هند و چین تشدید نیز خواهد شد. البته سعودی‌ها نرمش بیشتری نشان دادند. اولین سیگنال، ساخت خط لوله روسی  ВСТО به سمت چین بود. نرمش سعودی‌ها با ظهور خط لوله «سیلا سیبری» بیشتر هم شد.
به عقیده این کارشناس، اجرای این دو طرح برای سعودی‌ها به معنای از دست دادن بازار بزرگی در آینده خواهد بود چرا که اجرای این طرح‌ها به معنای ترانزیت حجم بالایی از نفت و گاز است که می‌تواند کل نیاز چین را برطرف سازد. ورود روسیه به بازار انرژی هند، ریاض را به‌شدت نگران می‌کند. این در شرایطی است که سعودی‌ها بخشی از بازار آمریکا و اروپا را به نفع آمریکا از دست داده و مذاکرات با روسیه را آغاز کرده‌اند. اولین گام در این راه، مذاکرات در خصوص قیمت نفت بود و بعد هم علاقه طرفین به سرمایه‌گذاری مشترک، نشانه مشخصی بود که از آمادگی طرفین برای همکاری و اظهار دوستی از طرف سعودی‌ها که در شرایط خوبی قرار ندارد، خبر می‌دهد.
فهرست محصولاتی که روسیه به عربستان سعودی صادر می‌کند، خیلی زیاد نیست. علاوه بر غلات، فلزات و سازه‌های فلزی، مواد شیمیایی، صنایع چوبی، روغن جزو مواد صادراتی روسیه به عربستان هستند. در خصوص واردات روسیه از عربستان سعودی نیز باید گفت که رقم صادرات عربستان بسیار ناچیز است.
اگر بخواهیم در خصوص مناطقی که عربستان می‌تواند در روسیه سرمایه‌گذاری نماید، صحبت کنیم باید بگوییم که چچن و اینگوشتیا مناطق مناسبی به نظر می‌رسند. مشخص است که فاکتور اسلام نقش بسیار مهمی را ایفا می‌کند. علاوه بر این رمضان قادروف مدت‌ها پیش از اینکه روابط عربستان و روسیه رو به گرمی برود، به عربستان سفر کرد. در ژوئیه سال قبل قادروف و هئیت همراه او به عربستان سفر کرد و حتی سعودی‌ها برای آنها در خانه خدا را باز کردند.
در عین حال موضع‌گیری نسبت به قادروف در مجامع دینی عربستان سعودی یکسان نیست، چرا که قادروف بارها از وهابیت که ایدئولوژی رسمی عربستان است، انتقاد کرده بود. به گزارش خبرگزاری الجزیره، در سپتامبر سال جاری محمدبن عبدالرحمن، استاد دانشگاه سلطنتی ریاض، قادروف را کافر خواند. این واکنشی بود به آنچه در نشستی که در گروزنی برگزار شد و در آن طرفداران وهابیت، فرقه‌ای خطرناک معرفی شدند.
البته نباید انتظار داشت که در آینده نزدیک سرمایه‌های سعودی به روسیه یا چچن برسند. فارس کیلزیه تاکید می‌کند که قبلا سعودی‌ها طرح‌های بزرگی برای همکاری با تاتارستان داشتند که در عمل به نتیجه‌ای منجر نشد. می‌توان انتظار داشت که سرمایه‌گذاری‌هایی به اندازه 50 تا 100 میلیون دلار توسط عربستان در روسیه انجام شود ولی این ارقام برای عربستان سعودی «پول خرد» است. ولی اگر بحث به سرمایه‌گذاری‌های واقعی در حجم بیش از یک میلیارد دلار بکشد، آن‌گاه هر موسسه مالی که دخیل باشد، تقاضای تضمین فدرال دولتی خواهد کرد و بدون چنین تضمین‌هایی هیچ کاری انجام نخواهد شد. علاوه بر این باید در نظر داشت که سعودی‌ها مذاکره‌کنندگان بسیار سرسختی هستند. نحوه مذاکرات آنها؛ مدل مذاکره انگلوساکسونی را به یاد می‌آورد چرا که تمام نخبگان این کشور در انگلیس و آمریکا تحصیل کرده‌اند.
باید خاطر نشان کرد که امروز عربستان سعودی و سایر کشورهای تولیدکننده نفت حاشیه خلیج فارس به فکر جذب سرمایه افتاده‌اند، امری که پیش از این سابقه نداشته است. قبلا سرمایه‌گذاران برای سرمایه‌گذاری به آنها مراجعه می‌کردند. این نشان می‌دهد که این کشورها از لحاظ مالی در شرایط مطلوبی قرار ندارند. طرح‌های سرمایه‌گذاری در شرایط مناسبی قرار ندارند، هزینه‌های دولتی کاهش پیدا می‌کند و بسیاری از طرح‌ها به دلیل مشکلات مالی با تاخیر مواجه شده‌اند. به همین دلیل سعودی‌ها الان به هر سرمایه‌گذار خارجی علاقه نشان می‌دهند، «چه خودی باشد و چه غیرخودی». قیمت نفت کاهش داشته است البته کماکان همین قیمت هم تقریبا سعودی‌ها را راضی می‌کند و با برنامه آنها برای جذب سرمایه خارجی همخوانی دارد.

*عضو هئیت تحریریه «وزگلیاد» روسیه
ترجمه: موسی عبداللهی
منبع: همشهری دیپلماتیک، ماهنامه سیاسی ـ تحلیلی، شماره 95، دی‌ماه 1395، ص 55-54.