یک سال پس از انهدام هواپیمای روسی توسط ترکیه در مرز ترکیه و سوریه، می توان گفت که سیاست خارجی ترکیه همانند سیاست داخلی این کشور در منطقه تغییراتی محسوسی داشته است. اولین گام در ایجاد این تغییرات، نامه عذرخواهی اردوغان به ولادیمیر پوتین بود. بعد از عذرخواهی ترکیه، روابط دو جانبه روسیه و ترکیه از سر گرفته شد.
بعد از کودتای ناموفق در ترکیه، اردوغان به صورت تلفنی با حسن روحانی، رئیس جمهور ایران گفتگو کرد. اردوغان در این گفتگو اعلام کرد که : ما به سطحی رسیده‌ایم که بیش از هر زمان دیگری همکاری نزدیک ترکیه، ایران و روسیه مورد نیاز است. ایران نیز یکی از اولین کشورهایی بود که از دولت ترکیه حمایت کرد.
مواضع غرب نیز ترکیه را به سمت نزدیکی با ایران و روسیه سوق می‌دهد. 24 نوامبر، پارلمان اروپا قطعنامه‌ای صادر کرد که بر اساس آن مذاکرات پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا متوقف شد و برخی از کشورهای اروپایی تهدید به تحریم ترکیه کردند. شرکت آلمانی «Heckler & Koch» اعلام کرد که قصد دارد تا صادرات تسلیحات به ترکیه را به دلیل شرایط داخلی این کشور متوقف کند. ترامپ، رئیس‌جمهور منتخب آمریکا نیز در زمان رقابت‌های انتخاباتی خود، ترکیه را کشوری تروریستی نامید و معلوم نیست آینده روابط دو کشور بعد از مراسم تحلیف ترامپ چه خواهد شد.
ترکیه از همان ابتدای شروع بهار عربی و بحران در سوریه کمک‌های قابل توجهی به گروه‌های تروریستی از جمله داعش و جبهه النصره عرضه کرد. ترکیه نفت ارزان را از تروریست‌ها می‌خرید و تروریست‌ها از طریق مرز ترکیه به سوریه و عراق نفوذ می‌کردند و دقیقا از همین مسیر هم کمک‌های فنی و تسلیحاتی به تروریست‌ها می‌رسید. این مساله هم توسط سازمان‌های امنیتی روسیه و هم غرب اثبات شده است. نیروهای نظامی ترکیه مستقیما بدون کسب مجوز از حکومت‌های عراق و سوریه در خاک این دو کشور عملیات نظامی دارند. ترکیه در سوریه از هدف خود یعنی سرنگونی اسد دست بر نداشته است ولی ایجاد یک تعامل سازنده با بغداد برای آنکارا بسیار مهم است. البته ترکیه بدون کمک طرف‌های دیگر نمی‌تواند به این مهم دست یابد.
بحران روابط عراق و ترکیه پس از اعلام ترکیه در خصوص افزایش شمار نظامیان ترکیه‌ای در پایگاه این کشور در خاک عراق ایجاد شد. موج دوم این بحران 17 اکتبر 2016 زمانی‌که عملیات آزادسازی موصل آغاز شد، ظاهر شد. ترکیه اعلام کرد که در این عملیات شرکت خواهد کرد. نخست‌وزیر عراق حضور نیروهای ترکیه‌ای در عراق را نقض تمامیت عراق نامید و خواستار خروج نیروهای ترکیه از عراق شد. پاسخ اردوغان اما بسیار تند بود و بر شدت تنش‌ها افزود.
ترکیه همچنان اصرار داشت تا در عملیات موصل شرکت کند. ترکیه همچنین قصد داشت تا مسعود بارزانی، رئیس اقلیم خودمختار کردستان عراق را نیز وارد این ماجرا کند. البته بارزانی تاکید داشت که اگر آنکارا می‌خواهد در عملیات موصل شرکت کند باید با بغداد توافق نماید.
تغییر سیاست‌های ترکیه در عراق آغاز شد. وزارت خارجه ترکیه اعلام کرد که هیأتی از ترکیه به بغداد خواهد رفت تا موافقت عراق برای شرکت نیروی هوایی ترکیه در عملیات موصل و حضور نیرهای ترکیه در پایگاه باشیک در خاک عراق را کسب نماید. پس از بازگشت هیأت ترکیه‌ای، وزیر خارجه این کشور اعلام کرد که هیأتی از عراق به زودی به ترکیه سفر خواهد کرد، که این سفر تا به امروز انجام نشده است.
در موضوع مناسبات با بغداد، افکار عمومی ترکیه نیز به دو دسته تقسیم شده است: یک دسته به ادامه روابط خصمانه با عراق متمایل است و دسته دیگر از حل اختلافات با بغداد حمایت می‌کند.
در این بین علی اکبر ولایتی، مشاور رهبر [معظم انقلاب اسلامی] ایران به نمایندگی از تهران آمادگی ایران را برای میانجیگری بین عراق و ترکیه اعلام کرده است.
اما آیا ایران می تواند میانجی باشد؟
ایران به دلایل متعدد در عراق نفوذ دارد. عراق کشوری شیعی است. بعد از خروج آمریکایی‌ها از عراق، دولت نوری المالکی در عراق سر کار آمد که طرفدار ایران بود. بعد از روی کار آمدن حیدر العبادی که ترکیه از او حمایت می‌کرد هم روابط عراق و ایران تغییر زیادی نداشت.
امروز اصلی‌ترین کمک ایران به عراق، کمک تهران به ارتش عراق در مبارزه با داعش است. ایران نه فقط سلاح و تجهیرات به عراق می‌دهد بلکه طراحی عملیات نظامی در این کشور را نیز بر عهده دارد. ایران بود که حشدالشعبی را در عراق ایجاد کرد. قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران نیز نقش مهمی در عراق ایفا می‌کند. نوری المالکی گفته بود که اگر ایران نبود، بغداد مدت‌ها پیش سقوط کرده بود. عراق از میانجیگری ایران حمایت می‌کند چرا که بغداد اطمینان دارد، تهران می‌تواند آنکارا را وادار کند به مرزهای خود بازگردد.
روابط ایران و ترکیه بر شراکت سودمند برای طرفین استوار است. دو کشور در طول تاریخ برای داشتن جایگاه برتر در منطقه رقابت داشته‌اند. دولت ترکیه به صورت غیر رسمی از پان‌ترک‌های ضد ایران چه در ترکیه و چه در ایران حمایت می‌کند. رویکرد دو کشور در بحران‌های سوریه و عراق متفاوت است، اما منافع مشترکی هم دارند مثلا مساله تشکیل دولت کردی که نه تهران و نه آنکارا با آن موافق نیستند.
روابط تجاری ـ اقتصادی بسیار گسترده‌ای بین دو کشور برقرار است. مساله انرژی برای ترکیه بسیار مهم است و ایران یکی از اصلی‌ترین منابع تامین انرژی ترکیه است.
بحران سوریه، روابط ایران و ترکیه را تغییر داده است چرا که ایران از ابتدای بحران از اسد حمایت و از آنکارا به شدت با وی خصومت می‌ورزد.
آنکارا با توجه به نفوذ ایران در عراق و سوریه با کمال میل، پیشنهاد میانجیگری تهران را پذیرفته است. دو روز بعد از اظهارات ولایتی، وزیر خارجه ترکیه اعلام کرد که در صورتی که ایران نقشی مثبت به‌منزله میانجی بین ترکیه و عراق ایفا کند، آنکار قدردان ایران خواهد بود.
حسین امیرعبداللهیان، مشاور امور خارجی رئیس مجلس ایران نیز بر تغییر سیاست‌های منطقه‌ای ترکیه تاکید کرده و اعلام نموده که ایران از این تغییر سیاست حمایت می‌کند. علاوه بر این ترکیه اطمینان دارد که ایران می‌تواند از تحقق نگرانی مشترک دو کشور به خصوص مساله اتحاد کردهای سوریه، عراق و ترکیه جلوگیری نماید.
با در نظر داشتن رفتار ترکیه در 5 سال اخیر، تهران اعتمادی کامل به آنکارا ندارد. تلاش ایران برای میانجیگری در بحران روابط ترکیه و عراق فقط برای جلوگیری از ایجاد یک بحران دیگر در منطقه و ایجاد ثبات نیست بلکه تهران تلاش دارد تا وضعیت را کاملا تحت کنترل داشته باشد. تهران معتقد است که حتی اگر کشورها در یک جبهه نیستند نباید روابط به‌صورت کامل قطع شود و باید باب گفت‌وگو گشوده باشد.
ماموریت میانجیگری نه فقط جایگاه ایران در منطقه را تقویت می‌کند بلکه برای ایران وجهه یک عامل صلح‌آفرین را نیز از خود به نمایش خواهد گذاشت.
نزدیکی روابط ترکیه با ایران و روسیه نگرانی دشمنان ایران یعنی عربستان سعودی و اسرائیل را به همراه دارد. آنها نگران ورود ترکیه به اتحاد روسیه و شیعیان (ایران، عراق، سوریه و حزب الله) هستند. روسیه و ترکیه تبادل داده‌های اطلاعاتی را آغاز کرده‌اند. نکته مهم آن است که تلاش‌ها برای ایجاد یک ائتلاف سنی در برابر ایران که ترکیه در آن نقش کلیدی داشت، شکست خورده است.
*روزنامه‌نگار در حوزه سیاست داخلی و خارجی ایران، نقش ایران در جریانات منطقه‌ای و سیاست ارمنستان در بحران قراباغ
ترجمه: صادق عبداللهی
منبع: همشهری دیپلماتیک، ماهنامه سیاسی ـ تحلیلی، شماره 95، دی‌ماه 1395، ص 61-60.
دریافت صفحه با کد QR