روابط ایران و جمهوری آذربایجان در حال گسترش است و در دوره پسا تحریم فرصت های بسیار خوبی در حوزه نفت و گاز برای همکاری دو کشور ایجاد خواهد شد. تهران و باکو می توانند با توجه به منافع مشترک در دریای خزر و در چارچوب دیپلماسی برد-برد، منافع ملی خود را تامین نمایند. در این صورت دیپلماسی انرژی هیچ یک از این دو کشور، بر علیه فرصت های موجود عمل نخواهد کرد.

دیپلماسی انرژی، جدا از افزایش توانایی در عرصه منطقه ای و بین المللی زمینه لازم برای کاهش محدودیتهای بین المللی علیه هر کشوری را فراهم میسازد و به افزایش قدرت ملی کشور کمک شایانی میکند. در این حال با توجه به وجود ذخایر نفت و گاز در جمهوری آذربایجان برای بررسی دیپلماسی انرژی این کشور و نقش نفت و گاز در آینده سیاسی آن گفتگویی با سفیر ایران در جمهوری آذربایجان داشته ایم:


مرکز بین المللی مطالعات صلح: مهمترین اهداف دیپلماسی انرژی جمهوری آذربایجان در شرایط کنونی چیست؟

پاک آیین: جمهوری آذربایجان با ۷ میلیارد بشکه ذخایر اثبات شده نفت و ۱/۳۷ تریلیون مترمکعب گاز، بازیگری فعال در عرصه انرژی است . جذب سرمایه گذاری مسقیم خارجی و مشارکت شرکت های نفتی در طرحهای اکتشاف منابع نفتی و خطوط لوله انتقال انرژی ،هدف اول باکو می باشد. این کشور در دو دهه گذشته، یکی از صادر کنندگان اصلی گاز به اتحادیه اروپا بوده است، لذا تداوم صادرات برای کسب درآمد، هدف دیگر جمهوری آذربایجان است.


مرکز بین المللی مطالعات صلح: در دیپلماسی انرژی جمهوری آذربایجان، جلب سرمایه های خارجی برای اکتشاف و استخراج در بخش انرژی یعنی نفت و گاز چه نقشی دارد ؟

پاک آیین: جذب سرمایه گذاری های خارجی یکی از اهداف اصلی سیاستگذاران جمهوری آذربایجان می باشد. در ۱۰۰ کیلومتری جنوب شرقی باکو، مهمترین حوزه گازی جمهوری آذربایجان به نام شاه دنیز در دریای خزر قرار دارد که در سال ۱۹۹۹ کشف شد. این حوزه گازی با مساحتی در حدود۸۶۰ کیلومترمربع و در عمق۵۰۰ متری زیر بستر دریای خزر واقع است. جذب سرمایه برای توسعه این حوزه یکی از اهداف باکو می باشد. در این مسیر، جمهوری آذربایجان موفق شد با تشکیل کنسرسیومی با حضور شرکت های بزرگی همچون بی پی، استات اویل، سوکار، نیکوی ایران، توتال و تیپا با جذب سرمایه گذاری، در امر اکتشاف، حفاری، تولید و صادرات گاز، به موفقیت های خوبی برسد. جمهوری آذربایجان معتقد است منطقه گازی شاهدنیز باید در چهار مرحله توسعه یابد. برای رسیدن به این هدف، وزارت نفت این کشور در مارس ۲۰۰۱ با یک سرمایه گذاری ۳/۲ میلیارد دلاری، یک قرارداد بلندمدت خرید و فروش گاز را با ترکیه منعقد کرد؛ این قرارداد با انتقال سالانه ۲ میلیارد مترمکعب گاز جمهوری آذربایجان به ترکیه آغاز و سپس به ۶/۶ میلیارد مترمکعب در سال افزایش خواهد یافت. بنظر می رسد چون اقتصاد ترکیه، توانایی جذب این حجم عظیم گاز را ندارد؛ هدف اصلی این کشور، انتقال بخشی از آن به اروپا است. همچنین جمهوری آذربایجان موفق شد که با جذب سرمایه گذاری و مشارکت شرکت هایی که ظرفیت تخلیه و بارگیری دوباره را دارند و ساخت خطوط لوله ای با قطر ۴۸ اینچ و با ظرفیت انتقال ۱۰۹ میلیارد مترمکعب گاز در سال، جهت انتقال انرژی این کشور به ترکیه و بازارهای اروپایی، گام های بزرگی را بردارد.


مرکز بین المللی مطالعات صلح: خط لوله «ترانس آناتولی» و... مدنظر باکو است. موفقیت در ساخت خطوط لوله چه تاثیری در جایگاه جمهوری آذربایجان در حوزه صادرات انرژی دارد؟

پاک آیین: احداث خط لوله ترانس آناتولی اقدام مهمی جهت انتقال گاز منطقه «شاه دنیز» جمهوری آذربایجان به اروپاست. گاز جمهوری آذربایجان از این طریق با عبور از شهرهای باکو، تفلیس، ارزروم، آنکارا و سپس عبور از کشور یونان و آلبانی وارد ایتالیا شده و از آنجا به بازارهای اروپایی راه می یابد. این پروژه مسیری برای تامین امنیت انرژی در اروپا و به عنوان بخشی از استراتژی تنوع، برای کاهش وابستگی انرژی در اروپا تلقی می شود. اتحادیه اروپا از حامیان اصلی این طرح است و با آغاز بهره برداری از این خط لوله در سال ۲۰۱۸ میلادی، نیاز گاز اروپا به میزان ۲۰ درصد تامین شده و از وابستگی به گاز روسیه کاسته شود. این پروژه هم گاز مورد نیاز ترکیه را تامین می کند و هم مسیری برای تامین انرژی های جایگزین برای اروپا خواهد بود و بطور طبیعی جایگاه جمهوری آذربایجان را به عنوان یک کشور صادر کننده گاز ارتقا خواهد داد.


مرکز بین المللی مطالعات صلح: با توجه به وابستگی غرب به صادرات گاز مسکو و بی اعتمادی در روابط روسیه و اتحادیه اروپا در عرصه گازی، دیپلماسی انرژی جمهوری آذربایجان تاچه حدی مورد پشتیبانی اتحادیه اروپا و امریکا قرار دارد؟

پاک آیین: از نظر کشورهای اروپائی، جمهوری آذربایجان یکی از بازیگران فعال و موفق در عرصه انتقال انرژی از منطقه دریای خزر به اروپا است. جمهوری آذربایجان در ساحل دریای خزر ۴ پایانه بزرگ نفتی دارد که در مجموع قادر به تخلیه و بارگیری دوباره بیش از یک میلیون بشکه نفت در روز است؛ پایانه هایی که با همکاری شرکت نفت انگلیس و برای انتقال نفت این کشور به بازارهای اروپا، ساخته شده اند. در مقطع فعلی پس از بحران اوکراین، نیز اهمیت جمهوری آذربایجان برای اروپا جهت انتقال انرژی افزایش یافته است.


مرکز بین المللی مطالعات صلح: با توجه به نقش ترکیه در طرح های نفتی و گازی جمهوری آذربایجان آینده همکاری های دو کشور در حوزه دیپلماسی انرژی چگونه خواهد بود؟

پاک آیین: با توجه با اینکه ترکیه نقش اول را در انتقال گاز جمهوری آذربایجان به اروپا ایفا می کند، دارای اهمیت فراوانی برای باکو می باشد و در واقع نیاز دو کشور به یکدیگر، یک نیاز متقابل است. ترکیه از نظر ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی قدرت قابل توجهی در منطقه دارد. در مناقشه قره باغ، این کشور موفق شد که به دو هدف خود یعنی توسعه همکاری های اقتصادی در بخش انرژی با جمهوری آذربایجان، و جلب رضایت کشورهای اروپائی و آمریکا، برای بستن قرارداد ساخت خط لوله نفت باکو ـ تفلیس ـ جیحان و خط لوله انتقال گاز باکو ـ تفلیس ـ ارزروم و عبور این خطوط لوله از سرزمین ترکیه برسد. نقش و موقعیت ترکیه جهت سرمایه گذاری در طرح های کلان انتقال انرژی منطقه مانند تلاش برای جلب موافقت کشورهای ترکمنستان، جمهوری آذربایجان، گرجستان و آمریکا برای ساخت خط لوله انتقال گاز ماورای خزر نیز مهم است. اجرای طرح ناباکو با هدف عبور شاهراه های اصلی انرژی از مسیر ترکیه با ساخت خطوط لوله ای با قطر ۴۸ اینچ و با ظرفیت انتقال ۳ میلیارد مترمکعب گاز در سال، جهت انتقال انرژی جمهوری آذربایجان به ترکیه و بازارهای اروپایی که در حال اجرا می باشد، موید همکاری متقابل آنکارا و باکو است. این خط لوله که ظرفیت انتقال انرژی آن به مراتب بیش از حجم تولید روزانه این کشور است، قادر به انتقال بخشی از گاز ترکمنستان به بازارهای اروپا است. احداث این خط لوله در جنوب باکو آغاز شده و پس از عبور از مسیر تفلیس از ترمینال سنگچال گرجستان، به خط لوله ترکیه متصل می شود. این خط لوله به طول ۶۹۰ کیلومتر، پس از ورود به ترکیه ۲۸۰ کیلومتر مسافت را در شرق این کشور طی کرده و به شبکه انتقال انرژی ترکیه در منطقه ارزروم، ملحق می شود.هدف این خط لوله نیز اتصال به بازار های اروپا از طریق ترکیه می باشد.


مرکز بین المللی مطالعات صلح: در یک سال گذشته ما شاهد توجه افزون تر به خط لوله ترانس کاسپین از بستر دریای کاسپین بوده ایم. در این بین نیز به نگاه شما نظر باکو به اجرایی شدن خط لوله ترانس کاسپین چیست؟

پاک آیین: سیاستگذاران عرصه دیپلماسی انرژی جمهوری آذربایجان در راهبرد بلندمدت خود، راه تعامل با قدرتهای فرامنطقه ای را در پیش گرفته و در این مسیر، با ترکمنستان نیز همسو شده اند. ترکمنستان در راهبرد انرژی خود همواره درپی آن است که افزون بر مسیر روسیه، مسیرهای جدیدتر، کم هزینه تر و کم خطری را شناسایی و انتخاب کند. این کشور برای صادرات گاز خود غیر از مسیر روسیه، با جلب موافقت گرجستان و ترکیه اقدام به ساخت خط لوله ۱۶۴۰ کیلومتری ترانس کاسپین کرد. این خط لوله می تواند گاز ترکمنستان را از زیر آب های دریای خزر به گرجستان رسانده، سپس از مسیر گرجستان عبور کرده و سرانجام به ترکیه انتقال دهد. هدف ترکمنستان از اجرای چنین طرحی، ایجاد مسیر جدیدی برای انتقال منابع انرژی خود به بازارهای اروپایی بود. در این جهت در نوامبر ۱۹۹۹، مقام های کشورهای ترکمنستان، ترکیه، گرجستان و جمهوری آذربایجان، توافقنامه ای را امضاء کردند. یکی از دلایل موافقت جمهوری آذربایجان برای مشارکت در این طرح، کشف ذخایر گازی شاه دنیز در ۱۹۹۹ و کسب درآمدی بود که از این راه برای این کشور به دست می آمد. اجرای این قرارداد به دلیل اختلاف نظر میان روسیه و ترکمنستان اجرا نشده و چشم انداز مثبتی نیز برای اجرای طرح ترانس کاسپین وجود ندارد.


مرکز بین المللی مطالعات صلح: با توجه به موضع گذشته و کنونی روسیه در قبال احداث خط لوله ترانس کاسپین، چه مولفه هایی را در رابطه با نگاه روسیه به احداث این خط لوله و تغییر احتمالی مواضع این کشور می توان در نظر گرفت ؟

پاک آیین: روسیه به عنوان بزرگترین تولید کننده گاز و دومین تولیدکننده نفت در جهان، کشور بانفوذی است که با سرمایه گذاری بلندمدت در بخش های بالادستی و پایین دستی صنایع نفت و گاز خود و بالا بردن افزایش ظرفیت تولید به عنوان یک امپراتوری نفتی، با به کار بردن نفوذ در تعیین رژیم حقوقی دریای خزر، در تثبیت نفوذ خود در میان این کشورهای آسیای مرکزی تلاش می کند. تشویق کشورهای منطقه مبنی بر انتقال انرژی خود از مسیر روسیه و بندر نووروسیسک به دریای سیاه و دورداشتن آنان از خطرهای انتقال انرژی از مسیر گرجستان ـ جمهوری آذربایجان و ترکیه، تکمیل ۷۲۰ کیلومتر خطوط لوله جدید، جهت انتقال انرژی کشورهای آسیای مرکزی از مسیر روسیه، بستن یک موافقتنامه ۱۵ساله با کشور قزاقستان در ژوئن ۲۰۰۲ با هدف صادرات روزانه ۳۵۰ هزار بشکه نفت این کشور از مسیر روسیه و همچنین انتقال بخش مهمی از صادرات نفت قزاقستان از راه خط لوله آتیرا- سامرا به بازارهای هدف در اروپا، نسبت به پروژه ترانس کاسپین نظر مثبتی نداشته و تمایل دارد با سرمایه گذاری در صنعت نفت و گاز ترکمنستان با هدف انتقال انرژی های فسیلی این کشور از مسیر خطوط لوله خود به بازارهای هدف در اروپا، ترکمنستان را برای صرفنظر کردن از اجرای پروژه ترانس کاسپین متقاعد نماید.


مرکز بین المللی مطالعات صلح: جایگاه ایران در دیپلماسی انرژی جمهوری آذربایجان با توجه به مبادلات گازی ایران با این کشور و موقعیت استراتژی ایران در منطقه چیست؟

پاک آیین: جمهوری آذربایجان و برخی از کشورهای اروپائی علاقمندند که ایران پس از تحریم های اقتصادی به طرح های تاپ و تاناپ ملحق شود. همکاری زمینه انتقال گاز برای ایران به عنوان دومین کشور دارنده ذخایر گازی قابل توجه است و میان جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان چند طرح از جمله مشارکت در تاناپ مورد مذاکره قرار گرفته است. در سفر اخیر شاهین مصطفی یف وزیر اقتصاد و صنعت و رئیس آذربایجانی کمیسیون مشترک اقتصادی، به تهران نیز طرح های مشترک میان دو کشور در زمینه نفت و گاز مورد مذاکره قرار گرفت. وزیر اقتصاد و صنعت جمهوری آذربایجان در این سفر طرف ایرانی را برای الحاق به طرح های «تاپ» و «تاناپ» دعوت کرد. در حال حاضر این پیشنهاد از سوی ایران مورد بررسی قرار می گیرد و ما به این پیشنهاد دید مثبتی داریم.البته تصمیم نهائی را سیاستگذاران وزارت نفت خواهند گرفت.


مرکز بین المللی مطالعات صلح: دیپلماسی انرژی جمهوری آذربایجان چه پیامدهایی بر روی منافع ملی و اقتصادی ایران خواهد داشت ؟

پاک آیین: روابط ایران و جمهوری آذربایجان در حال گسترش است و در دوره پسا تحریم فرصت های بسیار خوبی در حوزه نفت و گاز برای همکاری دو کشور ایجاد خواهد شد. تهران و باکو می توانند با توجه به منافع مشترک در دریای خزر و در چارچوب دیپلماسی برد ـ برد ،منافع ملی خود را تامین نمایند. در این صورت دیپلماسی انرژی هیچ یک از این دو کشور،بر علیه فرصت های موجود عمل نخواهد کرد.


مرکز بین المللی مطالعات صلح: آینده جایگاه دیپلماسی انرژی جمهوری آذربایجان در جهان و منافع سیاسی و اقتصادی این کشور را چگونه تحلیل می کنید؟

پاک آیین: این کشور از راه تعامل با قدرت های برتر در نظام بین الملل مانند آمریکا، روسیه و بهره برداری از فرصت های موجود و بهره گیری از مسائل آمریکا، روسیه و اروپا و با بهره گیری از ابزار دیپلماسی فعال خود در حوزه انرژی، می تواند جایگاه خود را در این ساختار نوین، ارتقاء بخشد.


* این مطلب در تاریخ چهار مهر ۱۳۹۴ در سایت مرکز بین المللی مطالعات صلح منتشر شد.