به گزارش بنیاد مطالعات قفقاز، ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه روز یکشنبه 28 مرداد 1403 برای یک سفر دولتی دو روزه با هدف تقویت روابط دوجانبه و بحث در مورد مسائل منطقه‌ای و بین‌المللی با همتای آذربایجانی خود الهام علی‌اف وارد باکو شد. پس از ملاقات علی‌اف و پوتین در قالب دوجانبه و ملاقات هیئت‌های دولتی، شش سند؛ سه توافقنامه و سه تفاهم‌نامه و یک بیانیه مشترک به امضای طرفین رسید.
علی‌اف در کنفرانس مطبوعاتی مشترک با پوتین با اشاره به مسائل امنیت منطقه‌ای، ثبات و امنیت کل منطقه قفقازجنوبی را وابسته به همکاری نزدیک روسیه و جمهوری آذربایجان دانست. وی همچنین اجرای پروژه کریدور شمال-جنوب را برای روابط دوجانبه و همچنین حمل و نقل منطقه‌ای حائز اهمیت دانست و از اقدامات باکو در این زمینه سخن گفت. ولادیمیر پوتین نیز با اشاره به ظرفیت‌های گسترده اقتصادی و تجاری میان دو طرف اجرای کریدور شمال-جنوب را به عنوان برنامه مشترک دو کشور برای منافع متقابل مفید و ضروری دانست. مسئله صلح میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان بخش دیگری از سخنان پوتین در کنفرانس مشترک با علی‌اف بود. در این ارتباط پوتین بر ادامه کمک روسیه به پیشبرد عای‌سازی روابط میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان و انعقاد یک معاهده صلح براساس توافقات سه جانبه میان روسای‌جمهور روسیه، جمهوری آذربایجان و نخست‌وزیر ارمنستان در سال‌های 2022-2020 تاکید کرد.
در این راستا با آقای دکتر بنیامین پوغوسیان، پژوهشگر ارشد، موسسه ای‌پی‌ار‌آی (APRI) ارمنستان که گفتگو کردیم و از دیدگاه ایشان این سفر و اهمیت آن را مورد بررسی قرار دادیم.
 
برای سوال اول به نظر شما ایا در چند سال اخیر تغییری در راهبرد قفقازی روسیه ایجاد شده است؟
من فکر نمی‌کنم اخیراً تغییرات قابل توجهی در استراتژی روسیه در قفقاز جنوبی وجود داشته باشد. روسیه همچنان قفقاز جنوبی را منطقه مشروع منافع خود می‌داند و مانند گذشته، روسیه می‌خواهد تأثیرگذارترین بازیگر خارجی در منطقه باشد. در همین حال، روسیه درک می کند که قادر به جلوگیری از حضور بازیگران دیگر مانند ترکیه، ایران، آمریکا، اتحادیه اروپا، اسرائیل، فرانسه، هند و چین در منطقه نیست.
2- اهداف اصلی این سفر از نگاه روسیه چه مسائلی بود؟
رئیس جمهور پوتین در این سفر سه موضوع اصلی برای گفتگو داشت. اولین مورد استفاده از آذربایجان برای ادامه فروش گاز روسیه به بازارهای اروپایی به عنوان گاز آذربایجان است. روسیه به آذربایجان گاز صادر می کند، در حالی که آذربایجان از سال 2021 شروع به فروش گاز به بازارهای اروپایی از طریق کریدور گازی جنوب کرده است. بحث های زیادی وجود دارد که بخشی از گاز روسیه که وارد آذربایجان می شود، از طریق کریدور گازی جنوب به عنوان گاز آذربایجان به اروپا هدایت می شود. در همین حال، قرارداد روسیه و اوکراین برای صادرات گاز روسیه به اروپا از طریق اوکراین در دسامبر 2024 به پایان می رسد.
در جولای 2024، اطلاعات نشان داد که آذربایجان ممکن است در سال 2025 با استفاده از خطوط لوله روسیه از طریق اوکراین گاز به اروپا صادر کند.
با این حال، آذربایجان گاز کافی برای رسیدن به هدف صادرات 20 میلیارد متر مکعب در سال از طریق کریدور گاز جنوبی به اروپا تا سال 2027 را ندارد، همانطور که در برنامه مشارکت استراتژیک اتحادیه اروپا و آذربایجان در زمینه انرژی که در ژوئیه 2022 در باکو امضا شد، تصریح شده است.
این بدان معناست که آذربایجان در سال 2025 گازی برای صادرات از طریق روسیه و اوکراین به اروپا نخواهد داشت. با این حال، این طرح می تواند برای ادامه صادرات گاز روسیه به اروپا تحت نام گاز آذربایجان از طریق اوکراین پس از انقضای قرارداد ترانزیت گاز روسیه و اوکراین در دسامبر 2024 مورد استفاده قرار گیرد. من معتقدم این موضوع یکی از اولویت های سفر رئیس جمهور پوتین بود.
دومین موضوع مهم احتمالا راه اندازی کریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب است که روسیه را از طریق ایران به هند متصل می کند. آذربایجان در اینجا نقش مهمی ایفا می کند، زیرا با روسیه و ایران هم مرز است. کریدور شمال و جنوب برای روسیه مهم است، زیرا مسکو در حال برداشتن گام هایی برای تغییر مسیرهای تجاری خود از غرب به شرق است و روسیه در این روند به حمایت آذربایجان نیاز دارد.
موضوع سوم، تلاش روسیه برای ایجاد تعادل در برابر ترکیه در آذربایجان بود. به ویژه پس از جنگ 2020 قراباغ کوهستانی، نفوذ ترکیه بر آذربایجان، به ویژه بر ارتش آذربایجان و احتمالاً بر دستگاه های امنیتی نیز افزایش یافته است. روسیه معتقد است که ترکیه تنها کشوری است که ممکن است جایگزین روسیه به عنوان تاثیرگذارترین بازیگر در قفقاز جنوبی شود و با توجه به اتحاد استراتژیک ترکیه و آذربایجان، آذربایجان ممکن است نقش مهمی در برنامه های ترکیه ایفا کند. بنابراین، روسیه برای مقابله با طرح های ترکیه در آذربایجان و منطقه ، نیاز به حفظ و گسترش روابط خود با آذربایجان دارد.
3- یک اتفاق در حاشیه این سفر، مصاحبه وزیر خارجه روسیه و طرح مجدد رفع انسداد از مسیرهای مواصلاتی بود. با توجه به حذف این مساله از مذاکرات دو جانبه باکو- ایروان طرح این مساله توسط روسیه چه معنایی می‌تواند داشته باشد؟
اول از همه، آذربایجان موافقت کرد که موضوع احیای ارتباطات را از معاهده ارمنستان و آذربایجان حذف کند، اما آذربایجان موضوع باز کردن «کریدور زنگزور» را از دستور کار سیاست خارجی خود حذف نکرد. مسیر کنترل نشده‌ای که آذربایجان را از طریق ارمنستان به نخجوان و ترکیه وصل می کند، هم برای آذربایجان و هم برای ترکیه اهمیت راهبردی دارد و آنها هرگز این ایده را کنار نمی گذارند. در مورد دیدگاه روسیه، روسیه نیز خواهان احیای ارتباطات در منطقه است، اما روسیه می خواهد بر این مسیرها نفوذ و کنترل داشته باشد. این معنای کلیدی ماده 9 بیانیه 10 نوامبر 2020 بود - به دست آوردن کنترل روسیه. در همین حال، مقامات بلندپایه آمریکا علناً اعلام کردند که آمریکا می‌خواهد مسیر ترکیه - آذربایجان - آسیای مرکزی از طریق ارمنستان باز شود و این مسیر را ابزاری برای کاهش نفوذ روسیه در قفقاز جنوبی و مواضع روسیه و چین در آسیای مرکزی می‌داند. روسیه نگران است که عملا مسیرهای ارتباطی ترکیه با آذربایجان از طریق ارمنستان تحت کنترل ایالات متحده باشد. به همین دلیل است که روسیه اجرای ماده 9 بیانیه 10 نوامبر را به عنوان راهی برای جلوگیری از گشایش مسیر از طریق ارمنستان با هر شکلی از دخالت آمریکا پیش می برد. روسیه معتقد است که تنها راه برای جلوگیری از استفاده آمریکا از مسیر ترکیه - آذربایجان از طریق ارمنستان علیه منافع روسیه در قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی، حضور و کنترل روسیه بر این مسیر است.
4- اگر به این سفر از منظر جمهوری آذربایجان نگاه کنیم این کشور از این سفر چه انتظاراتی داشت؟
پس از جنگ 2020 قراباغ کوهستانی و تصرف نظامی قراباغ کوهستانی در سال 2023 توسط آذربایجان، آذربایجان خود را رهبر قفقاز جنوبی می داند و احتمالاً مایل است به یک هژمون منطقه تبدیل شود. در این زمینه، روابط با روسیه، بازیگر مهم منطقه، برای آذربایجان مهم است. آذربایجان همچنین برای ایجاد توازن بین ایران و تا حدی ترکیه به مشارکت روسیه نیاز دارد، زیرا من معتقد نیستم که الهام علی اف مایل به کنترل کامل آذربایجان توسط ترکیه باشد. به طور همزمان، آذربایجان از تنش های اخیر بین ارمنستان و روسیه برای ارسال پیامی به روسیه استفاده می کند که در این پیکربندی جدید، روسیه ممکن است منافع خود را در قفقاز جنوبی از طریق آذربایجان تأمین کند، زیرا آذربایجان ممکن است تا حدودی جایگزین روسیه شود. احتمالاً آذربایجان با نشان دادن ارمنستان به عنوان یک خائن، به عنوان کشوری که اکنون خود را با آمریکا و اتحادیه اروپا همسو می کند و به آنها کمک می کند تا حضور روسیه در منطقه را کاهش دهند، مایل است در تشدید تنش های نظامی  جدید احتمالی بر علیه ارمنستان از روسیه چراغ سبز دریافت کند.
5- با توجه به اینکه جمهوری آذربایجان همواره سعی کرده است سیاست خارجی متوازن در برابر روسیه و غرب داشته باشد. آیا این سفر و توافقات صورت گرفته عدول از این سیاست است؟
من فکر نمی کنم این سفر آذربایجان را خیلی به روسیه نزدیک کند یا تغییر قابل توجهی در سیاست خارجی آذربایجان ایجاد کند. آذربایجان به سیاست خارجی متوازن خود از طریق اتحاد با ترکیه، مشارکت استراتژیک با گرجستان، روسیه، اسرائیل و اکنون نیز با چین ادامه خواهد داد.
6- احتمال فعال شدن مجدد روسیه در مذاکرات صلح بین باکو-ایروان وجود دارد؟
 روسیه دوست دارد نقش میانجی را از سر بگیرد، همانطور که در سال 2021 و تا حدی در سال 2022 انجام داد. با این حال، ارمنستان از هم اکنون علاقه ای به نقش میانجی روسیه ندارد، زیرا معتقد است که روسیه به مسئولیت های خود در قبال ارمنستان و قره باغ کوهستانی عمل نکرده است. آذربایجان نیز از مذاکرات دوجانبه راضی است و این آذربایجان بود که فرمت های مذاکرات بروکسل و واشنگتن را پس از سپتامبر 2023 از بین برد. اما آذربایجان علناً با میانجیگری روسیه موافقت کرد، زیرا به خوبی می دانست که ارمنستان این پیشنهاد را رد خواهد کرد. این به آذربایجان در استراتژی خود برای افزایش تنش بین روسیه و ارمنستان کمک می کند.
7- ایا ارتباطی بین اوج گرفتن تنش ها بین اسرائیل و ایران و طرح مباحثی در خصوص نقش جمهوری آذربایجان در اقدامات ضد ایرانی اسرائیل، با این سفر وجود داشت؟
ارزیابی اینکه آیا روابط ایران و اسرائیل و تنش ها در خاورمیانه در سرلوحه دستور کار سفر رئیس جمهور پوتین قرار داشت یا خیر، چالش برانگیز است. احتمالاً طرفین در این مورد بحث کرده اند و فراموش نکنیم که شویگو، دبیر شورای امنیت روسیه اخیراً به ایران و آذربایجان سفر کرده است. با این حال، فکر نمی‌کنم روابط ایران و اسرائیل و تنش‌ها در خاورمیانه مهم‌ترین موضوعات مورد بحث در این دیدار بود.
 
8- این سفر چه پیامدهایی برای روابط دو جانبه روسیه و جمهوری آذربایجان و همچنین منطقه قفقاز جنوبی می تواند داشته باشد؟
این دیدار روابط آذربایجان و روسیه را تقویت خواهد کرد و نقش آذربایجان را در سیاست روسیه در قفقاز جنوبی افزایش خواهد داد. به اعتقاد من کارشناسان روسی و همچنین محافل رسمی روز به روز آذربایجان را کشوری می دانند که ممکن است به شریک شماره یک روسیه در منطقه تبدیل شود و به روسیه کمک کند حداقل تا زمانی که جنگ در اوکراین ادامه دارد حضور خود را در اینجا حفظ کند. با توجه به تنش های فزاینده بین گرجستان و غرب و افزایش همکاری بین ارمنستان و ایالات متحده و اتحادیه اروپا، روسیه ممکن است مشارکت با آذربایجان را به عنوان یکی از ابزارهای مقابله با غرب در قفقاز جنوبی و همچنین جلوگیری از تسلط کامل آذربایجان توسط ترکیه در نظر بگیرد.