از آغاز جنگ در اوکراین، چین بر خلاف تمایل غربی‌ها از تخطئه پوتین خودداری کرده و حتی‌المقدور با تحریم‌های اعمالی امریکا و متحدانش علیه روسیه نیز همراهی نکرده و حتی جای برخی مشتریان مهم انرژی روسیه نظیر آلمان را نیز گرفته است و در رأی‌گیری‌های سازمان ملل درباره جنگ اوکراین نیز یا جانب روسیه را گرفته و یا رأی ممتنع داده است. پیش از شروع جنگ اوکراین تأثیر چین در قفقاز جنوبی و اروپای شرقی در مقایسه با روسیه و اتحادیه اروپایی اندک بود، هرچند که چین همواره گوشه چشمی به این مناطق داشته است. تکاپوهای اقتصادی و دیپلماتیک چین در بلاروس، اوکراین، مولداوی، جمهوری آذربایجان، ارمنستان و گرجستان از 2013 با ارائه ابتکار کمربند و جاده به‌منزله راهبرد محوری سیاست خارجی، شخص اول این کشور، شی جین پینگ، افزایش یافت؛ به‌ویژه در چارچوب نگاهی که چین به قفقاز جنوبی به‌منزله حلقه اتصال بین قاره‌های آسیا و اروپا دارد.
بارزترین منافع اقتصادی چین در منطقه مربوط به حوزه‌های زیرساختی، انرژی، حمل‌ونقل و کشاورزی است. البته چین تکاپوهای اقتصادی خود را با همکاری‌های منطقه‌ای در حوزه‌های دفاعی و امنیتی تلفیق می‌کند. چین به‌ویژه در تلاش برای ایجاد روابط دفاعی قوی‌تر با اوکراین بوده است چراکه این کشور در پایان جنگ سرد وارث بخش مهمی از مجتمع‌های صنایع دفاعی شوروی بود. البته چین محتاطانه کوشیده که حضورش در این کشورها که روسیه آنها را حوزه نفوذ خود می‌داند با منافع مسکو در تضاد قرار نگیرد، ملاحظه‌ای که چین در آسیای مرکزی کم‌تر بدان مقید بوده است. شواهد حاکی از این است که این کشورها نیز در تنظیم روابط خود با چین، البته نه در چارچوب ملاحظات فوق‌الذکر چین، به مؤلفه روسیه نظر داشته‌اند. برای مثال، پس از درگیری نظامی روسیه و اوکراین در 2014، اوکراین در جستجوی بازار صادراتی برای جایگزینی روسیه به سمت چین روی آورد. بلاروس، ارمنستان و جمهوری آذربایجان نیز به دنبال چین به‌عنوان شریکی برای کاهش وابستگی‌شان به روسیه هستند. با این‌حال، دوستی چین با روسیه این روند را حداقل در اوکراین با ناکامی مواجه کرد. بلاروس، مولداوی، اوکراین، گرجستان، جمهوری آذربایجان و ارمنستان به ابتکار کمربند و جاده پیوسته‌اند. در 2020، چین به‌عنوان بزرگترین شریک تجاری اوکراین از روسیه پیشی گرفت (اتحادیه اروپا در کل بزرگترین شریک تجاری اوکراین است). در 2020، تجارت اوکراین با جمهوری خلق چین به 3/15 میلیارد دلار، با روسیه 2/7 میلیارد دلار و با اتحادیه اروپا در کل 4/39 میلیارد دلار بالغ شد. در 2021 پنج مقصد اول صادرات اوکراین عبارت بودند از چین، لهستان، ترکیه، روسیه و ایتالیا، و پنج صادرکننده نخست به این کشور نیز چین، آلمان، روسیه، لهستان و بلاروس بودند. با آغاز جنگ روسیه و اکراین از 24 فوریه 2022 شرایط این کشور دستخوش تغییراتی جدی شد. بر اساس آمار 2022، شریک اول تجاری اوکراین در این سال لهستان بوده و چین و ترکیه در جایگاه‌های دوم و سوم قرار گرفته‌اند.
قبل از شروع دور جدید جنگ روسیه و اوکراین، چین بزرگترین خریدار تجهیزات دفاعی از این کشور، و اوکراین دومین تأمین‌کننده تجهیزات دفاعی چین پس از روسیه بود. خریدهای چین شامل موتورهای دیزل تانک، توربین‌های گازی برای ناوشکن‌های دریایی و موتورهای توربوفن برای جت‌های جنگنده ـ آموزشی و همچنین تانکرهای سوخت‌گیری هوایی بوده است. ایالات متحده لابی‌گری‌های زیادی علیه تلاش‌های شرکت هوافضای چینی، اسکای‌ریزون برای معامله با شرکت اوکراینی موتور سیچ، که از اعتباری جهانی در ساخت هلیکوپتر و موتور هواپیما برخوردار است، صورت داده است. اسکای‌ریزون در ژانویه 2021 به فهرستی در وزارت بازرگانی ایالات متحده اضافه شد که مربوط به طرف‌های خارجی است که با محدودیت‌های جدی در خرید اقلام مختلف مواجه می‌شوند و تمرکز آن بر روسیه، چین و ونزوئلا است. دادگاهی در کی‌یف در همان سال 2021 معامله اسکای‌ریزون و موتور سیچ را متوقف کرد و در ماه مارس، دولت زلنسکی، اسکای‌ریزون را به همراه سه شرکت چینی دیگر که به دنبال فعالیت در صنعت هوافضای اوکراین بودند، تحریم کرد.
شرکت هوآوی نیز فعالیت‌های گسترده‌ای در اوکراین دارد. در سال 2019، هوآوی میزبان فوروم تحول دیجیتال اوکراین بود که در آن اعلام داشت که «به اوکراین کمک کرده است اینترنت خود را از نسل دوم به اینترنت نسل چهارم ارتقا دهد و ضریب نفوذ تلفن همراه خود را از 8 درصد به 65 درصد افزایش دهد.»
نکته جالب سرمایه‌گذاری‌هایی هستند که چین در اوکراین به انجام رسانده و بی‌گمان متأثر از جنگ واقع شده‌اند. چین در پروژه‌های زیرساختی و انرژی‌های تجدیدپذیر اوکراین از جمله دو بندر دریای سیاه، پروژه بازسازی بزرگراه، خط جدید 2 میلیارد دلاری برای متروی کی‌یف، نیروگاه‌های خورشیدی و یک مزرعه بادی بزرگ سرمایه‌گذاری کرده است.
چین سومین شریک تجاری بزرگ بلاروس است. از سال 2020، چین همچنین به بزرگترین بازار یکی از کالاهای کلیدی صادرات بلاروس یعنی پتاس تبدیل شده است.
چین تاکنون حداقل 35 پروژه زیرساختی ابتکار کمربند و جاده را در بلاروس تأمین مالی کرده است، اما بلندپروازانه‌ترین پروژه بلاروسی ـ چینی تاکنون، پارک صنعتی سنگ بزرگ است که شی جین پینگ آن‌را «مروارید» جاده ابریشم خواند. اگزیم بانک چین و بانک توسعه چین 3 میلیارد دلار وام برای توسعه پارک تخصیص دادند. از اواسط سال 2022، 90 شرکت در پارک صنعتی چین ـ بلاروس مستقر هستند و از معافیت‌های مالیات بر املاک، زمین و درآمد و سایر مزایای آن بهره می‌برند.
چین در توسعه سامانه موشکی پرتاب چندگانه پولونز بلاروس مشارکت جدی دارد. بلاروس همچنین از موشک‌های «اِی300» و «اِی200» ساخت چین استفاده می‌کند. چین همچنین اولین ماهواره تجاری بلاروس به نام بلینترسَت یک را در سال 2016 تأمین مالی و پرتاب کرد. در 2018، دومین ماهواره بلاروس به نام بی‌اس‌یو ـ سَت یک توسط چین پرتاب شد. در بلاروس، هوآوی از 2011 سیستم های نظارت تصویری دولت را تأمین می‌کند.
بلاروس عضو ناظر و جمهوری آذربایجان و ارمنستان شرکای گفتگو در سازمان همکاری شانگهای هستند. رابطه بلاروس با ناتو، همکاری در قالب مشارکت برای صلح و رابطه ارمنستان و جمهوری آذربایجان، سطح بالاتری دارد و طرح اقدام مشارکت فردی است.
براساس داده‌های بانک جهانی، از سال 2005 تا 2020، گردش مالی تجاری چین با ارمنستان، جمهوری آذربایجان و گرجستان به ترتیب حدود 2070 درصد، 380 درصد و 1885 درصد افزایش یافته است. در سال 2019، جمهوری آذربایجان در دومین مجمع همکاری بین‌المللی کمربند و جاده در پکن چندین قرارداد به ارزش بیش از 800 میلیون دلار را به امضا رساند.
شرکت‌های دولتی چین قراردادهایی را برای ساخت و نوسازی بزرگراه‌ها و راه‌آهن‌ها در ارمنستان و گرجستان منعقد کرده‌اند. یکی از آنها در سپتامبر 2020 یک خط راه‌آهن کانتینری جدید را در باکو راه‌اندازی کرد که زمان حمل و نقل از چین به جمهوری آذربایجان را به میزان یک سوم کاهش می‌دهد.
در همین چارچوب شرکت جمهوری آذربایجانی « ADYکانتینر» سرویس جدیدی را بین شی‌آن (پایانه شرقی جاده تاریخی ابریشم) در چین و باکو راه‌اندازی کرده است. حرکت اولین قطار در 6 دسامبر 2021 از چین آغاز شد و در 29 دسامبر 2021 از طریق مسیر ترانس خزر وارد جمهوری آذربایجان شد. گفتنی است که فعال شدن این مسیر ترانزیتی از پیامدهای امضای کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر در 21 اوت 2018 است که هم توجه چین و هم غربی‌ها را به مسیر موسوم به ترانس خزر بیش از گذشته جلب کرده است.
البته حضور و فعالیت کمپانی‌های چینی در قفقاز جنوبی بدون برخی حواشی نیز نبوده است. در 2018، یک شرکت چینی فعال در حوزه راه‌آهن، به دلیل شرایط محل کار و رفتار با خبرنگاران در گرجستان مورد انتقاد قرار گرفت. در 2019، مقامات ارمنستان از یک شرکت چینی به دلیل ساخت‌وساز ضعیف بزرگراه و تأخیر انتقاد کردند. بعداً، تحقیقات در مورد فرار مالیاتی مشکوک نیز آغاز شد. البته حامیان افزایش همکاری‌ها با چین، چنین رویدادهایی را به نوعی بزرگنمایی هواداران همکاری با شرکت‌های رقیب غربی نیز قلمداد می‌کنند که راستی‌آزمایی هر یک از این ادعاها نیاز به بررسی دقیق‌تر دارد.
گفتنی است که یکی از کارویژه‌هایی که رئیس‌جمهور اسبق ارمنستان، سرژ سرکیسیان برای دولت خویش تعریف کرده بود، اتصال راه‌آهن ارمنستان به ایران از طریق احداث خط‌آهن بین ایروان و مقری بود. در همین چارچوب در 2012 کمپانی سرمایه‌گذاری موسوم به گروه راسیا امتیاز 30 ساله برای ساخت و راه‌اندازی راه‌آهن جنوب ارمنستان را دریافت کرد. سال بعد دولت ارمنستان، و راه‌آهن روسیه (در 2008 برنده مناقصه مدیریت راه‌آهن ارمنستان به مدت 30 سال و با قابلیت تمدید برای 20 سال دیگر شده بود)، و گروه راسیا، یادداشت تفاهم سه‌جانبه‌ای را در مورد همکاری‌های مرتبط با راه‌آهن جنوب ارمنستان امضا کردند. در ادامه گروه راسیا نتایج مطالعات امکان‌پذیری احداث راه‌آهن جنوب ارمنستان را مثبت اعلام کرد و هزینه احداث این راه‌آهن را 5/3 میلیارد دلار برآورد کرد. این گروه اعلام کرد که تأمین مالی و ساخت راه‌آهن را به همراه عضو اصلی کنسرسیوم، «گروه ساخت‌وساز ارتباطات چین» و شریک اجرایی این مسیر ریلی، یعنی راه‌آهن روسیه ادامه خواهد داد. سیر بعدی وقایع حاکی از تلاش‌های رئیس‌جمهور وقت ارمنستان برای متقاعد کردن مقامات عالی چین و از جمله دیدارهای سرکیسیان با شی جین پینگ برای جلب اراده سیاسی چین جهت سرمایه‌گذاری برای احداث این راه‌آهن بود که برخی شایعات حاکی از این بود که چینی‌ها نسبت به حلقه مفقوده اتصال راه‌آهن ایران به نقطه مرزی با ارمنستان، یعنی فاصله حدود 70 کیلومتری جلفا ـ نوردوز و احتمال عدم احداث راه‌آهن برای اتصال جلفا به نوردوز، ابراز نگرانی کرده‌اند. البته نباید از خاطر برد که احتمالاً یکی از مهم‌ترین عوامل پا پس کشیدن چین، عدم همراهی روسیه با این مسیر بوده است. سیر وقایع بعدی ثابت کرد که انتخاب روسیه برای کریدور جنوب ـ شمال، مسیر جمهوری آذربایجان بوده است. ولادیمیر یاکونین رئیس وقت راه‌آهن روسیه در 29 مه 2013 در خصوص راه‌آهن ارمنستان ـ ایران گفته بود: «من فقط می‌توانم در مورد موضع خودمان صحبت کنم. اگر تصمیم سیاسی گرفته شود که راه‌آهن ساخته شود، باید تصمیم سیاسی دیگری نیز در مورد بودجه گرفته شود. این گفتگوها ادامه دارد. برای احداث راه‌آهن باید ظرفیت حمل بار آن به وضوح مشخص شود. اما ما مسئول تعیین ظرفیت حمل‌ونقل هستیم. در حال حاضر ما چنین ظرفیتی نمی‌بینیم، اما این بدان معنا نیست که پروژه مردود یا فراموش‌شده باشد و اجرا نشود». او در 8 ژوئن 2015 گفت که پروژه راه ارمنستان ـ ایران چشم‌اندازی ندارد. یاکونین در مصاحبه با خبرگزاری آرم.اینفو احداث این راه‌آهن را به گشودن پنجره رو به دیوار همسایه تشبیه کرد. رویدادهای بعد از جنگ 2020 قراباغ و محل توجه قرار گرفتن بیش از همیشه استان سیونیک، باریکه‌ای در جنوب ارمنستان که این کشور را به جمهوری اسلامی ایران متصل می‌کند، اهمیت مسیر آلترناتیو شمال ـ جنوب، به موازات مسیر جمهوری آذربایجان، و ضرورت حفظ اتصال ارمنستان به ایران را به شدت نمایان ساخت.
چین در سال‌های اخیر سرمایه‌گذاری‌های شایان توجهی در صنایع معدنی و انرژی در قفقاز جنوبی کرده است. در 2019، یک شرکت چینی در حوزه آلومینیوم اعلام کرد که قصد دارد 100 میلیون دلار برای توسعه منطقه صنعتی آلومینیوم در ارمنستان سرمایه‌گذاری کند.
در گرجستان ـ و همچنین در ارمنستان و جمهوری آذربایجان ـ تلفن‌های همراه چینی حدود یک چهارم بازار مصرف را در اختیار دارند. در آوریل 2021، 6/8 درصد از جمعیت گرجستان از دستگاه‌های هوآوی استفاده کردند. حضور هوآوی در بازار این کشورها حساسیت واشنگتن را برانگیخته است. در ژانویه 2021 گرجستان و ایالات متحده تفاهم‌نامه‌ای در خصوص امنیت اینترنت نسل پنجم امضا کردند که نامی از چین در آن سند نیامده است. تفاهم‌نامه‌ای که هوآوی را به‌طور ضمنی هدف قرار داده است.
در 2017، هوآوی توافق‌نامه‌ای را با ارمنستان برای توسعه پروژه «شهر هوشمند» در ایروان امضا کرد. ظاهراً مذاکرات در اوایل سال 2019 همچنان ادامه داشت.
هوآوی همچنین اعلام کرد که قصد دارد شبکه اینترنت نسل پنجم جمهوری آذربایجان را در سال 2019 توسعه دهد. با این‌حال، به نظر می‌رسد که این چشم‌انداز محقق نشد چراکه در دسامبر 2019، اریکسون و آذرسِل، ارائه‌دهنده خدمات ارتباط موبایلی جمهوری آذربایجان، تفاهم‌نامه سه ساله را برای استقرار مشترک شبکه اینترنت نسل پنجم و اجرای پروژه‌های مرتبط با آن‌ امضا کردند.
اولین مؤسسه کنفوسیوس منطقه در 2007 در بلاروس افتتاح و در دانشگاه دولتی مستقر شد. پس از آن ارمنستان در 2008 و مولداوی در 2009، گرجستان و اوکراین در 2010 و جمهوری آذربایجان در 2011 درهای خود را به روی شعبه‌های مؤسسه کنفوسیوس گشودند. اکنون اوکراین و بلاروس هر کدام میزبان شش مؤسسه کنفوسیوس هستند.
مؤسسه‌های کنفوسیوس مراکزی هستند که توسط دولت چین تأمین مالی می‌شوند و در بسیاری از دانشگاه‌های جهان شعباتی راه‌اندازی کرده‌اند و در خدمت ارتقای دیپلماسی عمومی چین قرار دارند.
چین بیش از 12 میلیون دلار در یک مدرسه ارمنی با 400 دانش‌آموز که مدرسه دوستی چینی ـ ارمنی نام گرفته، سرمایه‌گذاری کرده است. این مدرسه از سال 2018 برنامه درسی به زبان چینی را ارائه کرده است.
همه‌گیری کووید-19 فرصت‌های جدیدی را برای چین فراهم کرد تا با تأمین تجهیزات و لوازم پزشکی بسیار مورد نیاز، در منطقه ایفای نقشی جدید کند. چین 100000 واکسن کووید-19 به بلاروس، 100000 به گرجستان، 500000 به جمهوری آذربایجان، 400000 به ارمنستان و 1900000 به اوکراین فروخت.
در آوریل 2020، ارمنستان محموله‌ای از لوازم و تجهیزات پزشکی از چین دریافت کرد که شامل اقلام خریداری‌شده توسط این کشور و کالاهای اهدایی از سوی چین بود. پیش از سال 2020، چین صدها اتوبوس و آمبولانس نیز به ارمنستان اهدا کرده بود.
اولین خرید تسلیحات غیر روسی ارمنستان از چین در اواخر دهه 1990 انجام شد ـ طبق گزارش رسانه‌ها، ارمنستان در سال 2013 سامانه‌های موشکی چندپرتابی جدید پی‌آرسی اِی‌آر یک ا‌ِی را خریداری کرد.
پس از سفر وزیر دفاع وقت ارمنستان به چین در سال 2017، چین با ارائه حدود 5/1 میلیون دلار کمک تسلیحاتی غیرکشنده به ارمنستان موافقت کرد.
ذاکر حسن‌اف، وزیر دفاع جمهوری آذربایجان نیز در سال 2018 پس از سفر به پکن، از خرید تجهیزات دفاعی نظامی چین از جمله تجهیزات رادیویی الکترونیکی و موشک های تاکتیکی کوتاه برد خبر داد.
بی‌گمان جنگ 2020 قراباغ و نتیجه آن یکی از مهم‌ترین نقاط عطف منطقه پس از فروپاشی شوروی را رقم زد. اکنون می‌توان با قطعیت گفت که اتصال ترکیه به جمهوری آذربایجان از طریق قطع باریکه سیونیک و احداث کریدور به‌اصطلاح زنگزور که الهام علی‌یف تکاپوی زیادی برای جا انداختن این نام صورت داده است، یکی از مهم‌ترین اهداف و طراحی‌های صورت‌گرفته در پیش و پس از این جنگ بوده است که این نقشه تاکنون با ایستادگی جمهوری اسلامی ایران محقق نشده است. در این بین رویکرد چین در قبال این کریدور محل توجه پژوهشگران و صاحبنظران است. آن‌هم در شرایطی‌که در نتیجه جنگ اوکراین، براساس داده‌های اکتبر 2022 محموله‌های چین که از کریدور شمالی و از طریق روسیه به اتحادیه اروپا ارسال می‌شوند کاهش 40 درصدی یافته است و طبیعی است که چین در جستجوی راه‌های جایگزین باشد. در این بین مسیری که به‌ویژه بعد از امضای کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر مورد توجه قرار گرفته و سودای دالان تورانی ناتو را تقویت کرده، کریدور میانی است که اکنون از طریق بنادر آسیای مرکزی و جمهوری آذربایجان و گرجستان و دریای سیاه و یا ترکیه فعال است. با توجه به وضعیت زیرساخت‌های بنادر آسیای مرکزی و جمهوری آذربایجان و گرجستان، ظرفیت فعلی کریدور میانی 3 تا 5 درصد تجارت چین و اتحادیه اروپا است که علاقه فعلی پکن به این مسیر را محدود می‌کند. در شرایطی‌که در نگاه اول انتظار می‌رود که چین حامی کریدور میانی باشد، ولی تاکنون چین سرمایه‌گذاری اندکی در این مسیر کرده است که پیش‌تر به بخشی از آن اشاره شد. رفتاری که می‌تواند ناشی از محاسبات و ملاحظات مختلف پکن، از نگرانی راجع‌به بی‌ثباتی‌ها در قفقاز جنوبی، موضع روسیه در قبال چنین تحرکاتی در حیاط خلوت آن، و همچنین موضع ایران، تا برخی تضادها در منافع چین و ترکیه به‌ویژه در جمهوری آذربایجان باشد. هرچند که بعد از شروع جنگ اوکراین وضعیت قدری تغییر کرده و ترکیه و چین گفتگوهای فعال‌تری را برای همکاری در طول کریدور آغاز کرده‌اند. برای مثال در مجمع ارتباطات چین و ترکیه در سپتامبر 2022 بر هم‌افزایی ابتکار کمربند ـ جاده با کریدور میانی ترکیه تمرکز شد. در شرایطی‌که در اسناد ابتکار کمربند ـ جاده، دریای کاسپی و قفقاز جنوبی جایگاه برجسته‌ای ندارند، اما پویایی‌های ژئوپلیتیکی ناشی از جنگ 2020 قراباغ و جنگ اوکراین می‌تواند سبب ارتقای جایگاه آنها در ابتکاری شوند که نشان داده از پویایی و انعطاف برخوردار است، به‌ویژه اگر نتیجه جنگ اوکراین تحقق چشم‌انداز مطلوب غربی‌ها باشد.
منبع : دیپلماسی آسیایی، ویژه‌نامه چین، سال دوم، شماره سیزدهم، آبان 1402 / اکتبر 2023، ص 100-103