در جریان رژه نظامی موسوم به «پیروزی» در باکو در روز پنجشنبه ۲۰ آذر دو اتفاق تامل برانگیز موجب بروز ابهاماتی نزد بسیاری از تحلیلگران و وطن دوستان در ایران شد. نخست در جریان رژه نظامی از بلندگوی مراسم، نام بخش هایی از سرزمین و کشورمان ایران بر زبان بوقچی های باکویی جاری شد و دوم رئیس جمهوری ترکیه در این محفل نمایشی با سخنرانی خود نمادی از الحاقگرایی پان آذربایجانی را به کار برد. این نخستین بار نیست که نغمه های حمایت آشکار از تجزیه طلبی در باکو یا در رویکرد مقامات ترکیه نمایان می شود:
۱-دولت ترکیه در دور جدید حاکمیت حزب عدالت و توسعه برخلاف دور نخست فعالیت این حزب و نیز برخلاف سیاست های دولت ترکیه در هفت دهه گذشته با هیجان و رویکرد تهاجمی و بازی نسنجیده به دخالت در امور داخلی دیگر کشورها روی آورده است. دخالت در امور داخلی تونس، لیبی، مصر، سومالی، افغانستان، لبنان و هندوستان نمونه ای از سیاست های تازه دولت ترکیه است. ترکیه بعد از آمریکا و بیش از تمام کشور های جهان نیروی نظامی خود را در دیگر نقاط جهان مستقر کرده است. آخرین نوع از این دست از فعالیت ها نیز در قطر و عمان است. دخالت ترکیه در عراق و سوریه نتایج فاجعه باری نیز در پی داشت و موجب بروز جنگ و درگیری های خونین بیشتری در این کشورها شد. ضمن آنکه هزینه های سنگینی نیز بر ترکیه تحمیل کرد.
۲-هم زمان دخالت های منطقه ای و فرامنطقه ای، تهدیدات امنیتی از ناحیه مسائل قومی بیش از هر زمان دیگری علیه ترکیه وسعت و شدت یافته است. توسعه طلبی دولت ترکیه در منطقه و فراتر از آن نه تنها موجب کاهش تهدیدات علیه امنیت ملی ترکیه نشده بلکه ابعاد آن را وارد مقیاسی تازه کرده است. شکل گیری کانتون های کردی در سوریه یا تشدید تنش ترکیه با پ.ک.ک در عراق و در داخل ترکیه نمونه هایی از این دست تهدیدها علیه ترکیه است. هرچند فعالیت های گسترده نظامی ترکیه در منطقه خاورمیانه و فراتر از آن هزینه های اقتصادی کمرشکنی نیز برای ترکیه در پی داشته است.
۳-در این دوره رقابت های ترکیه با دو قدرت منطقه ای یعنی ایران و عربستان نیز تشدید شده است. حمایت ترکیه از قطر بیش از پیش بر رقابت میان ترکیه و عربستان افزود. کشته شدن جمال خاشقچی در کنسولگری عربستان در استانبول و پیامدهای آن موجب تشدید رقابت های عربستان و ترکیه در آسیای غربی شد.
تحولات عراق در دوره نوری مالکی و سپس ظهور داعش در منطقه و بروز ناآرامی های سوریه نیز بیش از هر زمان دیگری در چند دهه گذشته موجب تشدید رقابت های منطقه ای ترکیه با ایران شد. البته این رقابت های هیچ گاه موجب نشد ایران از برگه گروه های مسلح کرد از جمله پ.ک.ک علیه ترکیه استفاده ابزاری کند.
۴-شرایط حساس منطقه و افزایش تحرکات تجزیه طلبی پدیده ای است که بیش از ایران، ترکیه را تهدید می کند. حسن همجواری و عدم دخالت در امور داخلی همسایگان ایجاب می کند دولت های همسایه از هر نوع دخالتی که موجب واکنش طرف های مقابل شود، خودداری کنند. شکاف های عمیق در ترکیه امروز پدیده ای نیست که از دید تحلیلگران و راهبردسازان مغفول باشد؛ اما سوءاستفاده از این شرایط نافی سیاست حسن همجواری است. این در حالی است که دولت ترکیه در سال های گذشته به دور از رعایت حسن همجواری و برخلاف مصالح دو کشور ایران و ترکیه اقدام به حمایت مالی و لجستیک و رسانه ای و سیاسی از گروه های تجزیه طلب ایرانی کرده است. استفاده از طیف قابل توجهی از تجزیه طلبان ایرانی در رسانه های ترکیه که وابسته به دولت هستند، از جمله آناتولی و تی آر تی و دیگر رسانه ها حتی موسسه مطالعات ایران یعنی موسسه ایرام، تاسیس و حمایت مالی و تدارکاتی از موسسه ای به نام تبریز در این کشور، انتشار مطالب ضد ایرانی در رسانه های ترکیه و حتی شنیده شدن صداهای ضد ایرانی در محافل حاکمیتی مانند پارلمان ترکیه نمونه هایی از این سیاست هاست. طرف ایرانی نظر به رعایت حسن همجواری تاکنون از اقدام متقابل خودداری کرده است. در ایران و رسانه های دولتی و غیردولتی هیچ یک از اعضای اپوزسیون تجزیه طلب ترکیه ای فعالیت نمی کنند. موسسه های ایرانی از این گروه های تجزیه طلب برای همکاری استقبال نمی کنند و مرکزی برای فعالیت های آنان در ایران تاسیس نشده است! هیچ عضوی از حزب تجزیه طلب کارگران کردستان ترکیه یعنی «پ.ک.ک» نه تنها در رسانه های ایران فعالیت نمی کنند، بلکه در ایران فعالیت ندارند. آیا به کارگیری این جریان در ایران کار دشواری است؟
۵- در باکو نیز وضعیت مشابه است. در این کشور بخشی از محتوای کتاب های درسی در دوره عمومی و از پایه های ابتدایی تا دوره های عالی و دانشگاهی محتوای الحاق گرایانه و بر مبنای تجربه کمونیستی ادبیات ناتاریخی به اصطلاح حسرت دارد. ضدیت با ایران و تمامیت ارضی ایران، تحریف تاریخ، روایت نادرست از نخبگان ایرانی چون شهریار و ستارخان و مواردی از این دست را می توان نمونه هایی از سیاست های نادرست دولت باکو در برابر ایران تعریف کرد. فعالیت موسسات سیاسی با نام های جعلی «جنوبی» یا حضور برنامه سازان و تولید برنامه های شبکه های ضد ایرانی تجزیه طلب در باکو از جمله دیگر رویدادهای این حوزه است.
این در حالی است که در صورت استمرار این فعالیت ها ابزارهای ایران در این حوزه کارآمدتر و اثربخش تر می تواند مورد استفاده قرار گیرد. اینکه قفقاز جنوبی میراث دار تاریخ و فرهنگ و تمدن ایرانی است، به انداز کافی ابزار و فرصت در اختیار سیاست گذاران ایرانی قرار می دهد تا به اقدامات متقابل متوسل شوند. متولیان سیاست در باکو باید در محاسبات خود دقت کنند که کشوری که عمر تاسیش به صد سال نمی رسد و پیش از آن با جنگ و تهاجم روسیه تزاری از خاک ایران جدا شده، دارای چنان ظرفیتی نیست که بتواند پایه های یک تمدن چندهزار ساله به نام ایران را بلرزاند! صبر ایران در دوره پس از استقلال در برابر قدرنشناسی ها و بی مهری ها را نباید نشانه ضعف تلقی کرد. بلکه نشانه رویکرد تمدنی ایران به حوزه قفقاز جنوبی و ایران فرهنگی است.
 پس بهتر است توسعه روابط با حذف این عوامل مخل در دستور کار دیپلمات های دو طرف قرار گیرد! به مسئولان و سیاست گذاران ایرانی یادآوری می شود که بیش از این کم کاری قابل قبول نیست! باید برای مدیریت این دست از موضوعات در باکو اقدامات اساسی در پیش گرفت!
۶- محاسبه ای ساده نشان می دهد آن که بازنده استفاده از ابزارهای قومی و زبانی جهت اعمال فشار به همسایگان است نه طرف ایرانی بلکه طرفی است که این بازی را آغاز کرده است. روابط ایران و ترکیه در صد سال گذشته و پس از ظهور ترکیه جدید بر ویرانه های عثمانی به تدریج بر بنیان هایی از منافع مشترک و حسن همجواری و دوستی استوار شد. 
قرارداد تامینیه و ودادیه سال ۱۳۱۱ و نیز پیمان تاریخی سعدآباد امضا شده در سال ۱۳۱۶ از جمله اساسی ترین و بنیادی ترین نمونه های بازسازی روابط بر پایه اعتماد و حسن همجواری است که چند دهه بعد نیز مبنای مراودات دو کشور بود. همچنان می توان از چنین بنیان هایی برای توسعه روابط میان ایران و ترکیه نهایت سود و بهره را برد. عقلای دو کشور اجازه ندهند بر مبنای توهمات یا خطاهای محاسباتی، امنیت و ثبات منطقه ای بیش از این تحت تاثیر سخنان ناپخته سیاست مداران  قرار گیرد.
 روابط ایران و ترکیه می تواند بر مبنای افق هایی از همکاری دوجانبه و حسن همجواری سامان یابد نه رقابت های بی حاصل و بازی های بدفرجام با مسائل قومی و زبانی و مذهبی. برای ساختن افق های تازه ای از روابط پایدار و مستحکم باید تدابیر تازه ای اندیشید.
**روزنامه شرق / نویسنده : احسان هوشمند